Temat: Wielkie odkrycia geograficzne

1. Przyczyny wielkich odkryć geograficznych:

- potrzeba odnalezienia morskiej drogi do Indii by kupować przyprawy korzenne (w 1453 roku Turcy zdobyli Konstantynopol i utrudnili handel Europy z Indiami);

- chęć wzbogacenia się oraz ciekawość świata;

- pragnienie nawracania innych ludów na chrześcijaństwo;

- rozwój nauki i techniki (skonstruowanie karaweli i większej karaki czyli okrętu przystosowanego do dalekomorskich podróży oraz sporządzenie dokładniejszych map i przyrządów nawigacyjnych).

2. Wielcy odkrywcy:

 

3. Skutki odkryć geograficznych:

a. Hiszpania stała się największą potęgą na świecie, a również Anglia, Francja i Portugalia stały się potężne.

b. napływ złota i srebra z Nowego Świata spowodował wzrost cen w Europie.

c. Europa zyskała przewagę nad innymi kontynentami.

d. Z Ameryki przywieziono nowe rośliny i zwierzęta – np. indyki, pomidory, kakao, kukurydzę i ziemniaki. Do Ameryki trafiły konie, owce i bydło.

e. Hiszpanie zniszczyli cywilizacje Indian (Majowe, Aztecy i Inkowie mieli potężne imperia, które upadły). Miliony Indian zmarły w wyniku działań Europejczyków, w tym ludobójstwa.

f. Powstały kolonie państw europejskich:

- Hiszpanii (Ameryka Płd. Bez Brazylii, Środkowa i część Północnej, Filipiny);

- Portugalii (Brazylia, część Afryki, Indii i Indonezji);

- Francja i Anglia miały kolonie m. in. w Ameryce Płn (dzisiejsze USA i Kanada).

g. rozwinęło się niewolnictwo – z Afryki porywano Murzynów i przewożono do Ameryk;

h. W koloniach rozpowszechniło się chrześcijaństwo i zdobycze techniki z Europy.

i. Europejczycy uważali się za lepszych od innych ludzi.

 

Słowniczek:

Kolonia – obszar znajdujący się pod panowaniem zamorskiego państwa.

Plantacja – duży obszar zajęty pod uprawę jednej rośliny.

Daleki Wschód – kraje wschodniej Azji (np. Chiny, Japonia)

-----

Temat: Renesans w Europie

1. W XIV wieku najbardziej rozwinięte w Europie były miasta włoskie. Były bogate dzięki handlowi ze Wschodem, rozwijała się z nich nauka i sztuka. Sięgano po dzieła autorów starożytnych, przez co rozwijało się zainteresowanie człowiekiem i ludzkim życiem. Humaniści studiowali antyczne księgi, więc musieli uczyć się starożytnych języków – greki i łaciny. Literatura starożytna stała się wzorem do naśladowania, a człowieka uznano za istotę godną podziwu (inaczej niż w średniowieczu, gdzie liczył się tylko Bóg). Doceniano piękno ludzkiego ciała. Rozwijano też nauki przyrodnicze.

2. Nastąpiło „odrodzenie” kultury antycznej, co zaczęło się we Włoszech, a potem objęło całą Europę (XV- poł. XVI w.). Epokę tę nazywamy renesansem (z jęz. francuskiego) czyli odrodzeniem. 

3. Przedstawiciele renesansu:

 

4. Teorię Kopernika rozpowszechnił włoski uczony Galileusz, który skonstruował teleskop, urządzenie pozwalające dokładniej widzieć planety i gwiazdy.

5. Książki przepisywano ręcznie i przez to były drogie i nieliczne. Wymiana wiedzy była powolna. Około 1450 roku niemiecki rzemieślnik Jan Gutenberg wynalazł druk, który spowodował, że książki były o wiele tańsze i powszechniejsze.

6. Dzięki humanizmowi ludzie zrozumieli, że sami mogą zmieniać świat na lepsze, że ważny jest wszechstronny rozwój człowieka – umysłowy i fizyczny, a każdy człowiek ma własne potrzeby. Coraz więcej tekstów powstawało w językach narodowych (np. po niemiecku, po polsku). Tak kończył się średniowieczny uniwersalizm.

-----

Temat: Reformacja w Europie

1. W XV wieku Kościół katolicki przeżywał kryzys. Ludzie oburzali się upadkiem obyczajów wśród duchownych, a nawet papieży. Przekazywano krewnym dochodowe urzędy – nepotyzm, a pieniądze uzyskane z obowiązkowych wpłat tracono na przyjemności i przepych.

2. Papież ogłosił, że za m.in. opłatę pieniężną można uzyskać całkowite odpuszczenie grzechów – tzw. odpust. Oburzyło to wielu ludzi, a zakonnik Marcin Luter w 1517 roku ogłosił swoje 95 tez krytykujących działania papieża. Papież wydał dokument – bullę, w której potępił słowa Lutra, ale Luter bullę publicznie spalił, za co został ogłoszony heretykiem (człowiekiem głoszącym poglądy sprzeczne z zasadami swojej wiary).

3. Marcin Luter zorganizował w Wittenberdze Kościół nazwany luterańskim, a jego wyznawców określano mianem luteranów, albo protestantów.

4. Reformacją nazywamy ruch odnowy chrześcijaństwa zapoczątkowany przez Marcina Lutra.

5. Założenia luterańskiego Kościoła:

- odrzucanie odpustów, kultu Matki Boskiej i świętych;

- nie dobre uczynki (jak wierzą katolicy), ale inne rzeczy decydują o zbawieniu człowieka - łaska Boga, wiara człowieka i Pismo Święte.

- duchowni mogą się żenić i zakładać rodziny, zakonów nie ma;

- nabożeństwa odprawiane są w języku narodowym (a nie po łacinie jak wtedy u katolików).

6. Wielu niemieckich książąt przyjęło luteranizm i zrzuciło władzę cesarza. Zostali odpowiednikami biskupów w swoich państwach mając nie tylko władzę świecką, ale też religijną. W Rzeszy (średniowieczne podzielone Niemcy) doszło do okrutnej wojny religijnej, którą zakończył dopiero pokój w Augsburgu w 1555 roku, w wyniku którego o religii w państwie decydował jego władca.

7. Luteranizm rozpowszechnił się w północnych Niemczech i Skandynawii, a wojny religijne trwały z przerwami aż do 1648 roku.

8. W 1536 roku przybył do szwajcarskiej Genewy Jan Kalwin, który założył tam inny Kościół zreformowany – kalwinizm. Zakładał on rozdział państwa od religii oraz głosił, że człowiek od swojego narodzenia ma już przeznaczone czy będzie zbawiony czy potępiony. Ważne jest, by żyć skromnie i oszczędnie. Religia ta była popularna w Szwajcarii, Francji, północnych Niderlandach i Szkocji.

9. W Anglii z Kościołem rzymskim zerwał król Henryk VIII, który chciał uniezależnić Anglię, zyskać bogactwa posiadane przez duchownych i uzyskać rozwód ze swoją żoną. W 1534 roku ogłoszono króla głową Kościoła anglikańskiego. Początkowo różnice w stosunku do katolicyzmu były niewielkie, dopiero z czasem się powiększyły.

-----

Temat: Reforma Kościoła katolickiego

 

1. Reformacja była obok rozwoju humanizmu drugą przyczyną upadku średniowiecznego uniwersalizmu. Duchowni coraz bardziej skupiali się na sprawach swoich państw, a rozwój protestantyzmu, który zachęcał do samodzielnego czytania Biblii powodował poprawę edukacji (ludzie musieli umieć czytać). W obliczu straszliwych wojen religijnych dobiegło końca odrodzenie.

2. Kościół katolicki musiał działać, by zatrzymać reformację i dlatego w 1545 roku w Trydencie rozpoczął się sobór (spotkanie biskupów), który trwał do 1563 roku. Na mocy jego postanowień:

a. za podstawę wiary uznano nie tylko Biblię, ale też Tradycję (np. dotyczącą świętych);

b. potwierdzono, że do zbawienia potrzebna jest i wiara i dobre uczynki;

c. jedyną wersją Biblii dostępną dla katolików była Wulgata (łacińskie tłumaczenie tekstów Pisma Świętego);

d. utrzymano nabożeństwa po łacinie i celibat (bezżeństwo) księży;

e. potwierdzono ważność odpustów, jedynie ograniczono ich sprzedaż;

f. postanowiono staranniej kształcić duchownych.

3. Działania Kościoła katolickiego zapoczątkowane w Trydencie, mające na celu przeciwdziałanie reformacji , danie katolikom jasnych instrukcji w co wierzyć i odnowienie Kościoła nazywamy kontrreformacją.

4. Kontrreformację miały wspierać:

a. Święte oficjum (utworzone w 1542 roku) – inkwizycja, czyli sądy ścigające odstępstwa od wiary katolickiej. Czasem stosowano tortury, a zdarzało się, że oskarżonych palono na stosie. Ofiarą inkwizycji padł oskarżony o herezję zakonnik Giordano Bruno. Wydano „Indeks ksiąg zakazanych”, który był spisem książek, których katolikom nie wolno było czytać. Inkwizycja nie dopuściła do rozwoju reformacji we Włoszech, w Hiszpanii i Portugalii.

b. Towarzystwo Jezusowe – zakon nazywany „jezuitami”, założony przez Ignacego Loyolę w 1534 roku, zorganizowany na sposób wojskowy. Za swoje cele uznali nawracanie pogan, zachęcanie protestantów do powrotu do katolicyzmu oraz prowadzenie szkół (edukacja w kolegiach jezuickich stała na wysokim poziomie).

*****

Temat: Czasy zygmuntowskie

1. Dwóch ostatnich władców Polski z dynastii Jagiellonów to Zygmunt I Stary i jego syn Zygmunt II August. Ich rządy trwały od 1506 do 1572 roku i nazywamy je czasami zygmuntowskimi. Był to okres wielkiego dobrobytu i rozwoju państwa, kwitła też kultura. Czasy zygmuntowskie razem z okresem panowania Stefana Batorego nazywamy złotym wiekiem Rzeczypospolitej.

2. Zygmunt Stary prowadził mądrą politykę – zapewnił bezpieczeństwo granicom, zwiększył dochody skarbu państwa, otoczył się mądrymi doradcami. Jego żoną była włoska księżniczka – Bona Sforza, która była  świetnie wykształcona i ambitna. Gromadziła wielki majątek, co nie podobało się polskiej szlachcie. Doprowadziła też do koronacji swojego syna Zygmunta Augusta na króla Polski i Litwy jeszcze za życia jego ojca, co było sprzeczne z polską tradycją.

3. W XV wieku, po wojnie trzynastoletniej i II pokoju toruńskim, państwo krzyżackie stało się lennem Polski, ale Krzyżacy nie pogodzili się z tym. Wielki mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern doprowadził do wojny z Polską , podczas której początkowo odnosił sukcesy dzięki pomocy z Niemiec i Danii, ale z czasem Polacy odzyskali przewagę. Zawarto rozejm, a ponieważ Hohenzollern nie uzyskał dalszej pomocy ze strony swoich sojuszników postanowił:

a. rozwiązać zakon krzyżacki w Prusach;

b. zmienić wyznanie z katolickiego na luterańskie;

c. ogłosić swoje państwo świeckim – Prusy Książęce.

4. W 1525 roku w Krakowie Albrecht Hohenzollern złożył polskiemu królowi Zygmuntowi Staremu hołd lenny, tzw. hołd pruski. Z czasem Prusy wzrosły w siłę i stały się zagrożeniem dla Polski.

5. W tamtych czasach Turcję nazywano Imperium Osmańskim. Podbiło ono wiele ziem i stało się południowym sąsiadem Polski. Zygmunt Stary zawarł z władcą Turcji – sułtanem pokój i zapewnił Polsce wiele lat spokoju.

6. W 1529 roku po śmierci ostatniego mazowieckiego księcia z rodu Piastów Mazowsze zostało wcielone do Polski (wcześniej było lennem).

7. Po śmierci Zygmunta Starego władzę objął jego syn – Zygmunt II August. Zaczęło się od skandalu, gdyż potajemnie ożenił się on z Barbarą Radziwiłłówną (pochodzącą z potężnego magnackiego rodu z Litwy) , której nie akceptowała jako królowej ani szlachta ani Bona Sforza. Niedługo później Barbara zmarła, a z kolejnego małżeństwa król nie miał dzieci i na nim zakończyła się w Polsce dynastia Jagiellonów w 1572 roku. 

8. Po hołdzie pruskim resztkę państwa krzyżackiego w Inflantach objął zakon kawalerów mieczowych. Byli oni jednak słabi, a ich ziemie chciały podbić Litwa, Rosja, Dania i Szwecja. W 1561 r. mistrz zakonu rozwiązał zakon i poddał Inflanty Zygmuntowi Augustowi, a sam został jego lennikiem władając Kurlandią. Rosja, Dania i Szwecja nie pogodziły się z tym rozwiązaniem i wybuchła pierwsza wojna północna, w wyniku której uczestnicy podzielili się Inflantami.

----

Temat: Tolerancja religijna w Polsce

1. W Rzeczypospolitej szlacheckiej istniało wiele religii i wyznań. Na ziemiach polskich dominował katolicyzm, na Litwie i Ukrainie prawosławie. Było też wielu wyznających judaizm Żydów a także wyznawców islamu. Luteranizm stał się popularny zwłaszcza wśród mieszczan pochodzenia niemieckiego zamieszkujących Pomorze i Wielkopolskę. Zygmunt Stary pod naciskiem biskupów zabronił porzucania katolicyzmu, ale zakazy te pozostały na papierze. Wiele rodów szlacheckich przyjęło kalwinizm (zwłaszcza w Małopolsce i na Litwie), z którego wyłonili się arianie („bracia polscy”).

2. Szlachta mimo, że w większości pozostałą katolicka, to przeciwstawiała się prześladowaniom religijnym. Stało się tak, gdyż ludzi ci uważali się za wolnych i mogących za siebie decydować. Poza tym uważano, że w imię braterstwa należy bronić innowierców przed szykanami.

Większość katolickiego duchowieństwa ostro potępiała zmianę wyznania, a sądy kościelne skazywały osoby porzucające katolicyzm nawet na karę śmierci. Nikt jednak tych wyroków nie wykonywał. Rzeczpospolita była krajem, w którym panowała tolerancja religijna. Choć Polska była „państwem bez stosów”, to czasem zdarzały się akty przemocy o podłożu religijnym.

3. W 1564 roku w Polsce pojawili się jezuici, którzy zakładali kolegia jezuickie (będące konkurencją dla stojących na bardzo wysokim poziomie szkół protestanckich) i prowadzili działalność kontrreformacyjną. Pozwoliło to zahamować postępy reformacji w Polsce, a nawet przekonać część szlachty do powrotu do katolicyzmu. Pomagała w tym sztuka barokowa, pełna pięknych ozdób.

4. Na ziemiach Rzeczypospolitej zamieszkiwało wielu Żydów. Różnili się oni od reszty społeczeństwa pod wieloma względami, zamieszkiwali zwykle w osobnych dzielnicach. Trudnili się głównie handlem. Płacili podatek, tzw. pogłówne (liczony od osoby), aby robić to sprawnie utworzyli własny parlament – Sejm Czterech Ziem. Na ogół Żydzi z resztą społeczeństwa żyli dobrze, ale zdarzały się konflikty wynikające z handlowej rywalizacji, z izolacji, jaką utrzymywali Żydzi i wynikających z niechęci kłamliwych opowieści o Żydach. Z tych powodów czasem dochodziło do tumultów antyżydowskich, czyli pobić i rabunków, a nawet zabójstw.

---

Temat: Gospodarka dawnej Polski

1. Gospodarka dawnej Polski była oparta na rolnictwie. Choć nie było to korzystne dla państwa (bogatsze były kraje, w których wysoko rozwinięte było rzemiosło i handel), to akurat w XVI wieku przyczyniło się do wzbogacenia polskiej szlachty. W Europie Zachodniej brakowało jedzenia i importowano (sprowadzano) ją z ziem polskich. Ostatecznie ustalił się wtedy podział w Europie – na wschodzie produkowano żywność i ją eksportowano na zachód, gdzie rozwijały się miasta i rzemiosło.

2. Szlachta w Polsce była równa wobec prawa, ale zróżnicowana pod względem majątku:

- drobna szlachta (w kilku posiadali jedną wieś);

- średnia szlachta (właściciele jednej, kilku lub kilkunastu wsi);

- magnateria (bardzo bogata szlachta, posiadacze kilkudziesięciu a nawet kilkuset wsi).

3. Szlachcic był posiadaczem ziemi. Część z niej użyczał w uprawę chłopom, którzy stawali się jego poddanymi (a on ich panem). W zamian za dzierżawę ziemi od pana, chłopi płacili mu czynsz w pieniądzach, albo odpracowywali pańszczyznę (pracowali na ziemi pana).

Folwark był gospodarstwem szlachcica. Ponieważ przynosił duże zyski, to powiększano jego obszar karczując lasy, likwidując nieużytki, zabierając ziemię chłopom i usuwając sołtysów (zarządzających wsią i mających większe gospodarstwa). Zamieniano też chłopom czynsz na pańszczyznę, a w 1520 roku sejm postanowił, że każdy poddany musi odrabiać pańszczyznę. Takie działania spowodowały powstanie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. 

4. Początkowo dla chłopów korzystniejsza była pańszczyzna, ale z czasem liczbę dni do przepracowania zwiększono tak bardzo, że chłopi nie mieli czasu pracować na swoim polu. W dodatku szlachta otrzymała od króla prawo do sądzenia swoich poddanych.

5. Najlepszym sposobem na transport zboża było spławianie jej Wisłą do Gdańska, który po 1466 roku wrócił do Polski. Eksportowano tak dużo zboża, że nasz kraj nazywano spichlerzem Europy. Oprócz zboża eksportowano też drewno i inne towary leśne i rolne. Gdańscy kupcy ogromnie się bogacili na pośredniczeniu w handlu pomiędzy polską szlachtą a kupcami z zachodniej Europy. Miasto stało się tak bogate i potężne, że nawet król musiał się z nim liczyć.

****

Temat: Renesans w Polsce

1. Rozkwit odrodzenia nastąpił w Polsce za czasów zygmuntowskich. Wraz z królową Boną do naszego kraju przybyli z Italii dworzanie, uczeni i artyści. Sama królowa wspierała rozwój renesansowej kultury, wpływała także na życie codzienne Polaków, na przykład na ich dietę. Nie lubiła polskiej kuchni, więc sprowadziła kucharza z Włoch, upowszechniła spożywanie warzyw, w tym włoszczyzny (sałata, por, seler, kalafior).

2. Zygmunt Stary nakazał przebudowę zamku wawelskiego na modę renesansową. Powiększono okna, a dziedziniec otoczono łukami architektonicznymi, tworząc dziedziniec arkadowy. Zawieszono ogromny dzwon Zygmunt, a włoski architekt Bartolomeo Berrecci zaprojektował kaplicę Zygmuntowską, w której pochowani zostali obaj królowie Zygmuntowie. Znaną na dworze królewskim osobą był błazen Stańczyk, który nie tylko rozweselał ludzi, ale miał też prawo bezkarnie powiedzieć wszystko, na co miał ochotę samemu królowi. Słynął on z mądrości i złośliwego dowcipu.

3. Zygmunt August był kolekcjonerem arrasów, czyli ozdobnych tkanin, na których utkano piękne obrazy.

4. Przykłady renesansowych budowli w Polsce:

a. zamek w Baranowie Sandomierskim z pięknym dziedzińcem arkadowym;

b. miasto Zamość – w całości zaprojektowane i zbudowane w renesansowym stylu przez Jana Zamoyskiego;

5. Polscy pisarze czasów odrodzenia:

 

6. Szkoły parafialne były na niskim poziomie i było ich za mało. Gimnazja humanistyczne, zakładane przez protestantów były na wyższym poziomie.

Uniwersytet Jagielloński uczył przestarzałych treści i jego rola malała. W 1579 roku w Wilnie założono nowy uniwersytet, a pod koniec XVI wieku Akademię Zamojską w Zamościu.

 

-----

Temat: Unia lubelska

1. Od 1386 roku Polskę i Litwę łączyła unia personalna (tylko osoba władcy). Za Zygmunta Augusta przybyło zwolenników ściślejszego połączenia tych dwóch państw:

- polska szlachta uważała, że unia przynosi korzyści obu państwom;

- obawiano się, że po bezpotomnej śmierci króla unia się rozpadnie;

- obawiano się, że gdy Litwa przestanie potrzebować pomocy w walce z Moskwą, to wyjdzie z unii.

Polacy chcieli wcielenia Litwy do Polski tak, aby stała się jej częścią jak np. Wielkopolska. Król był początkowo przeciwny ściślejszej unii, gdyż obawiał się utraty swoich wpływów na litewską szlachtą, ale z czasem zrozumiał, że Litwa potrzebuje polskiej pomocy w walce z coraz silniejszą Moskwą.

2. Nastawienie Litwy do nowej unii:

- mniej zamożna szlachta popierała, gdyż chciała mieć takie same prawa jak polska szlachta;

- wielu magnatów litewskich sprzeciwiało się pomysłowi, gdyż obawiali się oni utraty swoich potężnych wpływów na kraj;

- wszyscy Litwini sprzeciwiali się wcieleniu Litwy do Polski, gdyż obawiali się, że Polacy będą się rządzić na Litwie jak u siebie.

3. W 1569 roku w Lublinie obradował sejm, który miał zadanie wypracować nową unię. Gdy Litwini opuścili obrady, rozgniewany król odłączył od Litwy i przyłączył do Korony: Podlasie, Wołyń i Ukrainę. Posłowie litewscy wrócili do Lublina i podpisali akt unii lubelskiej. Stwierdzał on, iż:

- Polska i Litwa tworzą jedno państwo: Rzeczpospolitą;

- wspólne są: król, sejm, moneta, polityka zagraniczna i obronna;

- osobne pozostają: terytoria, urzędy, armie, skarb, prawa i języki urzędowe;

- Inflanty miały być wspólne.

4. Unia lubelska z 1569 roku była unią realną, czyli przekształcała dwa kraje w jedno państwo, choć zachowały one odrębność. Była to republika, gdzie władzę sprawowała szlachta poprzez sejm i sejmiki, a król panował, ale nie rządził. Dziś nazywamy ten okres pierwszą Rzeczpospolitą, a w XVIII wieku mówiono o Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

5. Skutki unii lubelskiej:

 

Z czasem szlachta litewska zaczęła się polonizować, ale robiła to dobrowolnie.

----