Temat: Europa po kongresie wiedeńskim.

1.       Kongres wiedeński miał za zadanie „posprzątanie” Europy po Napoleonie Bonapartym.

2.       Celem kongresu było przywrócenie „starego ładu”, zapewnienie pokoju Europie oraz zapobiegnięcie nowym rewolucjom.

3.       Głównymi mocarstwami były Rosja, Wielka Brytania, Austria, Prusy i Francja.

4.       Święte Przymierze w praktyce było sojuszem Prus, Austrii i Rosji mającym na celu zwalczanie rewolucji i ruchów niepodległościowych. Wprowadzano cenzurę, a policja tropiła nieposłusznych.

5.       W XIX wieku powstały nowoczesne narody – już nie tylko szlachta miała świadomość swojej narodowości.

6.       Tajne związki chciały obalić stary ład, były związane z rewolucjonistami i ruchami narodowymi.

7.       W 1830 roku we Francji wybuchła rewolucja lipcowa. Król abdykował, wybrano nowego, a bogate mieszczaństwo wywalczyło sobie szereg praw. Również w Belgii i Polsce wybuchły walki.

 

Słowniczek:

Klemens von Metternich – austriacki polityk, kierował kongresem wiedeńskim, zwolennik starego ładu.

„Stary ład” – układ sił w państwie, gdzie rządzi król w oparciu o szlachtę i duchownych.

Legitymizm – zasada, że król rządzi z woli Boga i ludzie nie mogą podnosić na niego ręki.

Równowaga sił – zasada, że żadne państwo nie może być silniejsze od innych.

Konserwatyzm – kierunek polityczny, który opowiadał się za starym ładem.

 

 

Kalendarium:

1814-1815 – obrady kongresu wiedeńskiego

1815 – powstanie Świętego Przymierza

1830 – rewolucja lipcowa we Francji

 -----

Temat: Wiosna Ludów w Europie.

1.       Po klęsce głodu we Francji wybuchła rewolucja, król  ustąpił z tronu, a Francja została republiką. Prezydentem został Ludwik Bonaparte. Po kilku latach zmieniono ustrój i został cesarzem, Napoleonem III.

2.       W Austrii mieszkańcy Wiednia walczyli z wojskiem. Zmuszono władze do uchwalenia konstytucji i zniesienia cenzury. Zmiany nie były trwałe, bo nowy cesarz je zniósł. Jedynie chłopi polepszyli swoją sytuację po uwłaszczeniu.

3.       W Prusach i państwach niemieckich doszło do walk w miastach. Uwolniono więźniów politycznych, a parlament ogólnoniemiecki zaoferował królowi Prus tron Niemiec. Ten odmówił, bo nie chciał korony z rąk ludu. Wprowadzono konstytucję z wolnością prasy i stowarzyszeń, ale wkrótce ją zmieniono. Władza nadal należała do najzamożniejszych.

4.       Na północy podzielonych Włoch wybuchło powstanie przeciwko Austriakom. Przegrano je. Doszło również do wystąpień przeciwko papieżowi w Państwie Kościelnym. Został wygnany, a kraj stał się republiką. Francja przywróciła tron papieżowi. Trwałą zdobyczą Wiosny Ludów była konstytucja, jaką nadał swym poddanym władca Piemontu.

5.       Na Węgrzech będących częścią Austrii wybuchło powstanie narodowe. Cesarz Austrii poprosił o pomoc Rosję i wspólnie pokonali Węgrów dowodzonych przez Polaka – generała Józefa Bema. Węgry straciły resztki niezależności.    

Słowniczek:

Wiosna Ludów – bunty w wielu krajach Europy przeciwko porządkowi ustalonemu na kongresie wiedeńskim.

Józef Bem – generał artylerii, walczył w powstaniu listopadowym, później dowodził Węgrami w ich powstaniu przeciwko Austriakom.

 

Kalendarium:

II 1848 – rewolucja lutowa we Francji

1848–1849 – okres trwania Wiosny Ludów

 ----

 

Temat: Rewolucja przemysłowa.

1.       Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Wielkiej Brytanii. Zadecydowało o tym kilka faktów: a. była krajem zamożnym i stabilnym,

b. miała bogate złoża węgla i żelaza oraz dostęp do surowców z kolonii,

c. wielu ludzi przenosiło się do miast,

d. rewolucja agrarna spowodowała wzrost zapasów jedzenia,

e. popyt na wyroby przemysłowe,

f. wynalazki takie jak maszyna parowa.

       2. James Watt udoskonalił maszynę parową na tyle, że można było ją wykorzystać w przemyśle.

       3. Maszynę parową wykorzystano również w transporcie – rozwijała się kolej (lokomotywy), a pierwszą linię kolejową zbudował George Stephenson oraz parowce (pierwszy wybudował Robert Fulton).

       4. Powstawały fabryki zatrudniające robotników, co spowodowało zmiany społeczne. Nowymi grupami społecznymi byli bogaci właściciele fabryk – kapitaliści i biedni robotnicy. Życie tych drugich było bardzo ciężkie zarabiali bardzo mało, a pracowali ponad siły, bez żadnej ochrony prawnej.

      5. Zanikały stany społeczne zastępowane przez klasy społeczne:

      a. klasa wyższa – arystokracja;

      b. klasa średnia – burżuazja (bogaci kapitaliści) oraz inteligencja (wykształceni ludzie);

      c. klasa robotnicza – robotnicy i ich rodziny.

      6. Konflikt pomiędzy kapitalistami a robotnikami stwarzał ryzyko rewolucji, więc wszędzie poza Wielką Brytanią zakazane było tworzenie organizacji zrzeszających robotników – związków zawodowych.

 

Słowniczek:

Rewolucja przemysłowa – zmiany techniczne i ekonomiczne, które doprowadziły do powstania wielkiego przemysłu.

Kolonia – obszary poza Europą rządzone przez zamorskie państwo.

Rewolucja agrarna – rewolucja rolna

Maszyna parowa – silnik napędzany energią pary wodnej.

Płodozmian – sposób uprawy roli polegający na przemiennej uprawie różnych roślin.

 

Kalendarium:

1782 r. – skonstruowanie maszyny parowej Jamesa Watta.

1807 r. – zbudowanie parowca przez Roberta Fultona.

1825 r. – George Stephenson otworzył pierwszą linie kolejową.

 -----

 

Temat: Ziemie polskie po kongresie wiedeńskim.

1.      Książę Adam Czartoryski stał na czele stronnictwa, które wierzyło, że Polskę można odbudować pod berłem Rosji, zwłaszcza, że car Aleksander I zabiegał o przychylność Polaków.

2.      Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego większość dawnego Księstwa Warszawskiego otrzymała Rosja. Prusy z departamentu poznańskiego i bydgoskiego utworzyły Wielkie Księstwo Poznańskie, dostały też Gdańsk. Kraków z okolicami stał się Rzeczpospolitą Krakowską będącą „pod opieką Rosji, Austrii i Prus”.

3.      W 1815 roku car utworzył Królestwo Polskie (nazywane też Królestwem Kongresowym), które otrzymało konstytucję gwarantującą Polakom własny sejm, armię, nietykalność osobistą, swobodę wyznania, wolność druku i język polski jako urzędowy. Wszystko to jednak pod nadzorem Rosji, gdyż car Rosji był automatycznie królem Polski i miał decydujący głos.

4.      Minister skarbu Ksawery Drucki – Lubecki uzdrowił finanse królestwa i wspierał przemysł. Zwiększył eksport.

5.      Po 1815 roku polepszył się stan edukacji – wzrosła liczba szkół, powstał Uniwersytet Warszawski. Car jednak wyhamował ten proces obawiając się rewolucji. Rozwijała się kultura – zaczął komponować Fryderyk Chopin, pisał wiersze Adam Mickiewicz.

6.      Wielkie Księstwo Poznańskie miało częściową autonomię (polski namiestnik, język polski równy niemieckiemu), ale słabo się rozwijało. Pomorze Gdańskie uważano za integralną część Prus, tak samo Śląsk, gdzie nasilano germanizację.

7.      Galicja należała do Austrii, która nie zgadzała się na jej autonomię. Ponieważ leżała daleko od Wiednia i nie skupiano się na jej rozwoju, była coraz bardziej zacofana. Tymczasem Rzeczpospolita Krakowska miała sporo niezależności, język polski i uniwersytet w Krakowie. Rozwijało się tam życie narodowe Polaków.    

 

Słowniczek:

Ziemie zabrane – obszary byłej Rzeczypospolitej wcielone bezpośrednio do Rosji.

Autonomia – pewien stopnień niezależności od władz zaborczych.

Germanizacja – polityka mająca uczynić z Polaków Niemców.

Ziemianie – szlachta posiadająca ziemię.

Inteligencja- ludzie dobrze wykształceni, w XIX wieku stali się grupą społeczną.

 

Kalendarium:

1815 – powstanie Królestwa Polskiego.

1819 – wprowadzenie cenzury przez cara.

1820 – car przestał zwoływać sejm.

 

----

Temat: Powstanie listopadowe

1. Przyczyny wybuchu powstania listopadowego:

a. Polacy marzyli o niepodległości.

b. Car Aleksander I łamał konstytucję (wprowadził cenzurę).

c. Brat cara – wielki książę Konstanty wprowadził w polskim wojsku brutalną dyscyplinę.

 

2. Głównie niezadowoleni byli ludzie młodzi, którzy tworzyli tajne związki i przygotowywali powstanie. Jednym z nich było sprzysiężenie podchorążych, na czele którego stał podporucznik Piotr Wysocki.

 

3. Po śmierci Aleksandra I, carem został Mikołaj I. Gdy ogłosił, że wyśle polską armię by tłumić rewolucję w Belgii, Polacy byli bardzo niezadowoleni. Wykryta przez tajną policję organizacja Wysockiego przygotowała plan zamachu na wielkiego księcia Konstantego i przejęcia Warszawy. Wieczorem 29 listopada 1830 r. wybuchło powstanie. Konstanty uciekł, a miasto udało się opanować tylko dzięki pomocy mieszczan – wielu ludzi nie poparło wybuchu, w tym wyżsi dowódcy.

 

4. Główne bitwy powstania:

a. Grochów – luty 1831 r. – nierozstrzygnięta, zatrzymano marsz Rosjan na Warszawę.

b. Dębe Wielkie i Iganie – wiosna 1831 r. – wygrana Polaków.

c. Ostrołęka – maj 1831 r. – klęska wojska polskiego.

d. Warszawa – wrzesień 1831 r. – klęska i koniec powstania.

 

5. Armia polska była mniej liczna niż rosyjska, ale świetnie zorganizowana. Dowodzili nią jednak ludzie, którzy nie wierzyli w sukces powstania (Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki). Nie wykorzystano świetnych planów zdolnego generała Ignacego Prądzyńskiego.

 

6. Skutki powstania:

a. zlikwidowano polską armię – przywódcy uciekli lub zostali skazani, a żołnierzy wcielono do armii rosyjskiej na 15 lat.

b. zlikwidowano polski sejm i zamknięto uniwersytety.

c. konstytucję zastąpiono Statutem organicznym, Królestwo Polskie stało się częścią Rosji.

d. Polacy musieli zapłacić Rosji wielkie odszkodowanie.

e. wybudowano Cytadelę warszawską – 1832 r. , twierdzę górującą nad miastem.

 

----

Temat: Wielka Emigracja

1. Emigracja wielu tysięcy Polaków po klęsce powstania listopadowego była emigracją polityczną – w celu uniknięcia prześladowań politycznych.

2. Krajami, do których udawali się Polacy były: Wielka Brytania, Belgia, Szwajcaria, kraje niemieckie i przede wszystkim Francja.

3. Dwa najsilniejsze obozy polityczne polskiej emigracji to:

- Hotel Lambert – przywódcą był Adam Czartoryski, liczono na wojnę między zaborcami a państwami zachodnimi. Sprzeciwiano się kolejnemu powstaniu, łączność z krajem utrzymywano poprzez agentów. Przyszłą Polskę postrzegano jako monarchię konstytucyjną.

- Towarzystwo Demokratyczne Polskie – m. in. Wiktor Heltman, liczono na zwycięskie powstanie, do którego przygotowania przeprowadzano poprzez tajnych wysłanników – emisariuszy i tworzono spiski. Nowa Polska miała być republiką z powszechną równością.

4. Organizacje spiskowe w kraju były rozproszone. Próbował zjednoczyć je Szymon Konarski, ale został aresztowany i po torturach stracony. Innym przykładem polskiego patrioty był ksiądz Piotr Ściegienny, który organizował spisek chłopski i zamierzał wywołać powstanie ludowe. Aresztowano go i zesłano na Syberię, gdzie spędził 27 lat.

5. Wieszcz narodowy to poeta natchniony, czujący się odpowiedzialny za losy narodu. Polskimi wieszczami byli:

- Adam Mickiewicz – autor epopei narodowej „Pan Tadeusz”;

- Juliusz Słowacki – pisał wiersze i dramaty, na przykład „Kordiana”;

- Zygmunt Krasiński – autor „Nie-Boskiej komedii”.

6. Klęski i nieszczęścia, jakie spotykały Polskę spowodowały, że popularne stało się porównanie dziejów Polski do losów Chrystusa. Nazywa się to polskim mesjanizmem, dawano nadzieję na zmartwychwstanie po latach cierpień.

7. Wybitnym kompozytorem był Fryderyk Chopin, którego utwory były pełne tęsknoty za krajem.

----

Temat: Powstanie krakowskie i Wiosna Ludów

1. Po powstaniu listopadowym Królestwo Polskie stało się częścią integralną Rosji. Urzędy obsadzono Rosjanami, na stałe stacjonowała tam armia rosyjska, postępowała rusyfikacja. Jeszcze gorzej potraktowano ziemie zabrane, gdzie powstańcy nie byli objęci amnestią, a w szkołach język polski zastąpiono rosyjskim.

2. W zaborze pruskim ukarano uczestników powstania karami więzienia, zlikwidowano autonomię Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wprowadzono też intensywną germanizację.

3. Za pomoc udzieloną powstańcom ukarano również Rzeczpospolitą Krakowską.  Ograniczono jej niezależność, a Austriacy tylko czekali na pretekst aby wcielić ją do swego państwa. W 1846 r. organizacje spiskowe wspomagane przez TDP planowały wybuch powstania, które miało objąć wszystkie zabory. Nie miało to sensu, gdyż Polacy nie mieli realnych szans na sukces. Spiskowców aresztowano a Austriacy dopuścili do wybuchu powstania celowo, aby mieć powód do zajęcia Krakowa.

4. W lutym 1846 roku wybuchło powstanie krakowskie. Wypędzono Austriaków z Krakowa, powstał Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej  obiecujący ziemię chłopom i opierający się na ideałach TDP. Powstanie błyskawicznie stłumiono.

5. Austriacy w Galicji skierowali  agresję polskich chłopów (wynikającą z nędzy) na szlachtę. Nazywamy to rabacją galicyjską, na czele której stanął Jakub Szela.  Napadano na dwory szlacheckie, mordowano szlachciców, a Austriacy się tylko przyglądali.

6. Wiosna Ludów na ziemiach polskich przebiegała bez poważniejszych wystąpień zbrojnych.

a. w Galicji szlachta bała się powtórki rabacji, ograniczała się tylko do wnoszenia pisemnych próśb do cesarza – petycji. Niepokoje w innych częściach cesarstwa doprowadziły do zmian – uwłaszczono chłopów, zrezygnowano z germanizacji, a gubernatorem prowincji został Polak.

b. w zaborze pruskim Polacy liczyli na wybuch wojny prusko-rosyjskiej. Chcieli w niej poprzeć Prusy. Zorganizowali kilka obozów, ale Prusacy zażądali ich zlikwidowania i zastosowali siłę.

c. w zaborze rosyjskim nie było szans na żadne działanie, bo car skierował tam kilkaset tysięcy żołnierzy.

 

-----

Temat: Powstanie styczniowe

1. Gdy Rosja przegrała wojnę krymską wielu Polaków uwierzyło, że jest słaba. Zmienił się car, nowym został Aleksander II, który był mniej despotyczny niż jego poprzednik. Mimo, że zapowiedział Polakom iż nie mogą liczyć na autonomię, to jednak złagodził cenzurę i pozwolił wrócić do kraju wielu wygnańcom. To była chwilowa poprawa sytuacji, gdyż już kilka lat później Rosjanie ponownie zaczęli stosować przemoc. Odpowiedzią na powstające organizacje spiskowe i manifestacje patriotyczne był rozlew krwi Polaków. To powodowało zwiększenie nienawiści do zaborcy oraz szkodziło wizerunkowi Rosji na zachodzie.

2. Aby uspokoić sytuację w „polskiej” części imperium car postawił na czele rządu Polaka – Aleksandra Wielopolskiego. Był on zwolennikiem współpracy z Rosją, liczył, że lojalnością uzyskamy autonomię. Jego postawa nie zyskała poparcia Polaków, którzy woleli dwa stronnictwa:

- „białych” – zamożna szlachta i przedsiębiorcy mający umiarkowane poglądy i dążący do wszechstronnego rozwoju kraju oraz wprowadzania stopniowych reform (uwłaszczenie chłopów tylko za odszkodowaniami dla właścicieli ziemi), a walka tylko po uzyskaniu poparcia obcych mocarstw.

- „czerwonych” – studenci, inteligencja oraz mniej zamożne mieszczaństwo – radykalne poglądy, chcieli jak najszybszego wybuchu powstania i gruntownych reform, m. in. uwłaszczenia chłopów bez żadnych odszkodowań dla szlachty.

3. Aby uniknąć powstania Wielopolski zarządził pobór do rosyjskiego wojska – brankę. Komitet Centralny Narodowy przewodzący „czerwonym” postanowił w tych okolicznościach przyśpieszyć wybuch powstania i stało się to w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku. Było ono kiepsko przygotowane – brakowało broni, nie było jednolitej armii lecz wiele oddziałów partyzanckich.

4. Powstanie styczniowe było wojną partyzancką. Stoczono ponad 1200 potyczek, ale w otwartej walce Polacy nie mieli szans z liczną i dobrze wyposażoną armią rosyjską. Aby uzyskać poparcie chłopów, ogłoszono dekret o uwłaszczeniu, ale chłopi nie ufali szlachcie i nie poparli masowo powstania.

5. Dzięki niezwykłej dyscyplinie polskiego społeczeństwa działało tajne państwo. Rząd Narodowy zbierał podatki, powoływał urzędników, policję i opiekę społeczną. Wszystko w kraju okupowanym przez zaborcę.

6. „Biali” nie chcieli powstania, ale gdy wybuchło udało im się przejąć nad nim kontrolę. Liczyli na pomoc mocarstw – Wielka Brytania i Austria żądały autonomii dla Polaków i groziły Rosji wojną. Romuald Traugutt został dyktatorem powstania i poprawił organizację jego władz. Został jednak po kilku miesiącach schwytany przez Rosjan i stracony. Wojna mocarstw nie wybuchła, a gdy car w marcu 1864 r. ogłosił uwłaszczenie chłopów jasne się stało, że nie poprą oni powstania.

7. Skutki powstania styczniowego (1863-1864) :

- śmierć około 20 tysięcy Polaków, 2 tysiące zostało zamordowanych;

- zesłania na Syberię – kilkadziesiąt tysięcy;

- rusyfikacja (próba przekształcania Polaków w Rosjan).

 

-----

 

Temat: Zaborcy wobec ziem dawnej Rzeczypospolitej

 

1. Po upadku powstania styczniowego Polaków spotkał szereg represji:

- polskie urzędy zastąpiono rosyjskimi;

- Zlikwidowano odrębność ziem polskich, a językiem urzędowym stał się rosyjski;

- zamknięto Szkołę Główną i zastąpiono ją rosyjskim uniwersytetem.;

- rozbudowano policję polityczną;

- Królestwo zaczęto nazywać Przywiślańskim Krajem.

2. Rządzący generał – gubernator mógł zesłać dowolną osobę na Syberię, zakazywano posiadania polskich książek, a mówienie po polsku było karane. Wszystkie te działania rusyfikacyjne napotykały opór ze strony Polaków.

3. Polacy przestali wierzyć w odzyskanie niepodległości za sprawą walki. Postanowili działać w inny sposób:

- praca organiczna – dążenie do postępu gospodarczego kraju i rozwój kulturalny wszystkich grup społecznych. Rozbudowa przemysłu, podnoszenie poziomu rolnictwa, szerzenie oświaty i działania na rzecz poprawy jakości życia.

- praca u podstaw – kształcenie ludu, rozbudzanie jego świadomości narodowej.

4. Polacy w zaborze pruskim przyswajali sobie osiągnięcia Niemców w dziedzinie gospodarczej oraz rozwijali ruch spółdzielczy (tworzyli koła rolnicze i zakładali stowarzyszenia udzielające pożyczek albo organizujące biblioteki). Po zjednoczeniu Niemiec sytuacja Polaków pogorszyła się, gdyż nowe władze były wrogie wobec polskości i katolicyzmu.

5. Władze niemieckie prześladowały Polaków, ale robiły to w świetle prawa. Elementami germanizacji były:

- Kulturkampf – „walka o kulturę” – prześladowania duchownych katolickich, także polskich;

- rugi pruskie – usunięcie przez władze niemieckie Polaków przybyłych nielegalnie z innych zaborów;

- Komisja Kolonizacyjna – wykupywanie ziemi z rąk Polaków i przekazywanie ich w ręce Niemców. Z czasem zakazano budowania nowych domów na zakupionej ziemi. Michał Drzymała stał się przykładem walki o swoje z brutalną władzą;

- germanizacja urzędów, sądów i szkół – strajk dzieci polskich we Wrześni w 1901 roku.

6. W 1867 roku Galicja uzyskała od Austrii autonomię. Językiem urzędowym był polski, a namiestnikiem prowincji Polak. Polacy zasiadali w urzędach i sądach, rozwijało się polskie szkolnictwo i kultura. Obchodzono nasze rocznice narodowe. Zalecano politykę trójlojalizmu – nie wyrzekając się polskości być wiernym temu państwu zaborczemu, w którym się żyło.

 

*****

Temat: Zjednoczenie Włoch i Niemiec

1. Po kongresie wiedeńskim Włochy podzielone były na cztery części: płn.-wsch. część była pod kontrolą Austrii, płn.-zach. część i wyspa Sardynia stanowiły państwo Piemont, w środkowej części dominowało Państwo Kościelne, a na południu i Sycylii znajdowało się państwo Królestwo Obojga Sycylii.

2. Premier Piemontu Camillo Cavour był jednym z bohaterów zjednoczenia Włoch. Nastąpiło ono w czterech etapach:

a. Piemont stworzył sojusz z Francją przeciwko Austrii i w 1859 r. pokonali ją pod Solferino. Francja nie chcąc wzmacniać Piemontu zgodziła się tylko na przyłączenie do niego Lombardii. Na wieść o tym w środkowej Italii ludzie wypędzili swoich władców licząc na zjednoczenie Włoch. W ten sposób większość płn. i środkowych Włoch została zjednoczona.

b. Giuseppe Garibaldi zebrał grupę ochotników i opanował Sycylię. Później ruszył na Neapol, a tamtejsi władcy uciekli. Przeprowadzono plebiscyt i w ten sposób południowe Włochy dołączyły do Piemontu. W 1861 roku ogłoszono powstanie Królestwa Włoch.

c. Wykorzystując wojnę Austrii z Prusami Włosi zajęli Wenecję w 1866 roku.

d. Gdy Francuzi w 1870 r. opuścili Rzym, zajęto to miasto, które stało się stolicą Włoch.

3. Niemcy były podzielone od czasów średniowiecza. Po kongresie wiedeńskim istniał Związek Niemiecki, którego zwierzchnikiem była Austria, ale nie miała nad nim realnej władzy. Najpoważniejszym kandydatem do zjednoczenia Niemiec były Prusy kierowane od 1862 r. przez „żelaznego kanclerza” czyli Otto von Bismarcka.

4. Aby zjednoczyć Niemcy, trzeba było stoczyć trzy wojny:

a. w 1864 r. Prusy wspólnie z Austrią pokonały Danię w wojnie o Szlezwik i Holsztyn.

b. w 1866 roku doszło do wojny Prus z Austrią, a po klęsce Austriaków pod Sadową  zlikwidowano Związek Niemiecki i utworzono Związek Północnoniemiecki pod przewodnictwem Prus.

c. Bismarck sprowokował Francję do zaatakowania Prus, którym pomogły państwa południowoniemieckie i w 1870 roku pokonano Francję, której narzucono upokarzający pokój. W 1871 r. powołano do życia Cesarstwo Niemieckie.

5. Zjednoczenie Włoch było oddolną inicjatywą ludzi (m. in. plebiscyty), a Niemcy zjednoczono odgórnie (działaniem polityków i przywódców). Powstały nowe silne państwa, które zmieniły układ sił w Europie. Cesarz austriacki chcąc wzmocnić swój kraj przekształcił go w monarchię dualistyczną – Austro – Węgry, a Węgrzy otrzymali takie same prawa jak Austriacy. Francja dążyła do odzyskania straconych na rzecz Prus ziem.

 

----

Temat: Wojna secesyjna

1. Stany Zjednoczone nie są jednolitym państwem tylko federacją. Poszczególne stany miały różne prawa i obyczaje. W XIX wieku nastąpił wyraźny podział na przemysłową Północ i rolnicze Południe. Uprawiano głównie bawełnę, a podstawą gospodarki była darmowa praca niewolników.

2. Dopiero w XVIII wieku krytyka niewolnictwa doprowadziła do ruchu nazywanego abolicjonizmem (ruch domagający się zakazu handlu ludźmi i uwolnienia niewolników). Południe utrzymywało niewolnictwo ponieważ:

- plantatorzy obawiali się, że bez niewolników nie utrzymają się ich plantacje;

- bankructwo plantatorów osłabiłoby mniej zamożnych farmerów (brak wsparcia finansowego);

- ci, którzy nie mieli niewolników liczyli, że to się kiedyś zmieni;

- dominował rasizm (biali byli przekonani o swej wyższości).

3. Przyczyny wojny secesyjnej:

a. Południe nie chciało zniesienia niewolnictwa;

b. Południowcy nie chcieli porzucać swojego stylu życia;

c. wybory prezydenckie wygrał Abraham Lincoln, który chciał zakazu rozpowszechniania niewolnictwa na nowe stany (tam gdzie było, miało pozostać);

d. w odpowiedzi na wybór Lincolna Południe ogłosiło secesję – wystąpiło z USA. W 1861 r. 11 stanów południowych utworzyło Konfederację.

4. Działania wojenne rozpoczął atak Południa na Fort Sumter. Północ miała większa armię, ale Południe miało zdolniejszego dowódcę – generała Roberta Lee. 1 stycznia 1863 r. Lincoln ogłosił proklamację o wyzwoleniu niewolników, do armii Unii przyjmowano byłych niewolników. Punktem zwrotnym wojny była klęska Południowców w bitwie pod Gettysburgiem w 1863 r. Generał Północy William Sherman zastosował taktykę spalonej ziemi by przyspieszyć klęskę Południa – niszczono wszystko na swojej drodze.  Generał Lee podpisał akt kapitulacji w 1865 r.

5. Skutki wojny:

- ogromna liczba ofiar – ponad 600 tysięcy zabitych, ponad milion rannych.

- powiększenie niechęci pomiędzy stronami (prezydent Lincoln został zamordowany kilka dni po wojnie);

- ostateczne zlikwidowanie podziałów, zablokowanie secesji;

- Afroamerykanie otrzymali pełnię praw obywatelskich, ale na Południu rozwijał się rasizm. Powstała organizacja Ku Klux Klan, która terroryzowała czarnych mieszkańców tamtych stanów. Z czasem wprowadzono też segregację rasową – białych i „kolorowych” rozdzielano w szkołach, restauracjach itp.

----

Temat: Kolonializm w XIX wieku.

1. Kolonie to obszary poza Europą będące pod kontrolą europejskich państw (z czasem mocarstwami kolonialnymi stały się USA i Japonia). Powstały w wyniku wielkich odkryć geograficznych. Proces tworzenia i utrzymywania kolonii to kolonializm. Rozwój kolonializmu wiązał się z następującymi czynnikami:

- wzrost zapotrzebowania na surowce;

- kolonie były rynkami zbytu;

- kolonie dawały prestiż, stanowiły o potędze kraju;

- kolonie były szansą na karierę dla mieszkańców państw europejskich;

- krzewienie chrześcijaństwa na innych kontynentach.

2. Imperializm polegał na dążeniu do budowy i utrzymania imperiów w epoce nowożytnej. Wielka Brytania podbiła do końca Indie, zajęto ostatnie wolne części Afryki. Gdy jakiegoś kraju nie udawało się podbić, prowadzono politykę „pośredniego panowania”. Polegała ona na podziale stref wpływów prowadzących do uzależnienia gospodarczego, przy jednoczesnym zachowaniu pozorów niepodległości. W efekcie XIX wiecznego imperializmu świat został podzielony między kilka mocarstw, a wielki konflikt pomiędzy tymi mocarstwami stawał się coraz bardziej realny.

3. Imperium Brytyjskie kontrolowało czwartą część świata. Kolonie zapewniały Wielkiej Brytanii bogactwo, nie tylko w surowcach, ale również jako nieograniczone rynki zbytu towarów. Gdy w latach 1881-1899 trwało powstanie Mahdiego, odnosiło sukcesy do czasu, gdy walczyło z lokalnymi władcami. Brytyjczycy nie wahali się użyć przeciwko powstańcom nowoczesnej broni, a przy okazji podporządkować sobie Egipt i Sudan. W rozstrzygającej bitwie zginęło 20 tysięcy powstańców i 400 brytyjskich żołnierzy.

4. Europa i USA pod względem technologii zdecydowanie wyprzedzały  resztę świata. Europejczycy porównując się z innymi ludami nabierali przekonania o swojej wyższości, uważali, że ich misją jest ucywilizowanie „dzikich” mieszkańców kolonii. Z jednej strony przynosiło to korzyści – poprawił się poziom higieny, zlikwidowano wiele przestarzałych i niehumanitarnych obyczajów, budowano drogi, szpitale i szkoły, ale z drugiej strony prowadziło do poniżania miejscowej ludności, zniszczenia także tych tradycji, które szkodliwe nie były. Niewątpliwie dobrym działaniem był zakaz wprowadzony przez angielskiego gubernatora (zarządcę) w Indiach dotyczący braku zgody na obrzęd sati – palenie żony razem ze zmarłym mężem.

5. Pojawił się pogląd o wyższości jednej rasy nad innymi – rasizm. Europejczycy uważali, że człowiek biały jako wszechstronnie uzdolniony przeznaczony jest do panowania nad innymi ludźmi.

6. Chiny nie zostały sprowadzone oficjalnie do roli kolonii, ale państwa prowadzące politykę kolonialną podzieliły się nieoficjalnie strefami wpływu w Chinach. Najbardziej bulwersującą praktyką było sprzedawanie Chińczykom narkotyku – opium w zamian za złoto i inne bogactwa. Gdy cesarz chciał swoim poddanym zabronić kupowania opium, doszło do wojen opiumowych, w wyniku których musiał zakaz odwołać.

----

Temat: Nowe idee w Europie

 

1. W 2 poł. XIX wieku każde duże przedsiębiorstwo dążyło do uzyskania monopolu, czyli opanowania produkcji jakiegoś towaru. Mogłoby wtedy narzucać ceny. To doprowadzało do nadprodukcji – towaru było więcej niż ludzie mogli kupić, a w konsekwencji pojawiały się kryzysy gospodarcze. Banki bankrutowały, przedsiębiorstwa zamykano, wzrastało bezrobocie. Dola robotników była w ogóle ciężka. Pracowali ponad siły, a zarabiali grosze. To doprowadzało do wzrostu nienawiści pomiędzy biednymi a bogatymi.

2. Socjalizm powstał na fali niezadowolenia z nierówności społecznej. Socjaliści uważali, że fabryki należy odebrać bogaczom i przekazać społeczeństwu. Socjalizm nie był jednolity, miał wiele odmian. Socjaldemokraci chcieli zbudować sprawiedliwe społeczeństwo metodami demokratycznymi, inni byli zwolennikami przemocy. Skrajną odmianą socjalizmu jest komunizm. Komuniści chcieli zniesienia państw i zbudowania społeczeństwa pozbawionego klas. Każdy miał otrzymać to, co potrzebuje.

Ideologiem komunizmu był Karol Marks, który stworzył marksizm. Twierdził, że historię tworzyła walka klas. Wyzyskiwani walczyli z wyzyskującymi. Marks sądził, że robotnicy – proletariat odbiorą władze bogaczom – burżuazji, a nastąpi to w wyniku rewolucji socjalistycznej.

3. Los robotników poprawił się dzięki reformom. Zaczęto legalizować związki zawodowe (zrzeszające robotników walczących o swoje prawa) oraz partie robotnicze. Wprowadzono ubezpieczenia społeczne oraz emerytury. Stopniowo wywalczono 8-godzinny dzień pracy, podwyżki i powszechne prawo wyborcze. To wszystko było możliwe dzięki temu, że bogaci zrozumieli, że lepiej ustąpić niezadowolonym milionom ludzi, niż narazić się na krwawe rozruchy.

4. W XIX wieku wprowadzano powszechny obowiązek szkolny, ludzie umieli czytać i pisać. Chcieli mieć wpływ na politykę. Stopniowo wywalczali sobie prawa, tworzyli partie polityczne. Tak rodziła się współczesna demokracja.

5. Jeszcze w 1 poł. XIX w. kobiety nie mogły pracować w wielu zawodach, a gdy pracowały, to zarabiały mniej niż mężczyźni. Ta niesprawiedliwość spowodowała narodzenie się ruchu feministycznego (feminizm), walczącego o równouprawnienie kobiet. Kobiety zaczęto dopuszczać do studiów, a Maria Skłodowska – Curie została pierwszą kobietą – profesorem paryskiej Sorbony. Coraz więcej kobiet zostawało pisarkami, malarkami, rzeźbiarkami. Najtrudniej było wywalczyć prawa polityczne. W Wielkiej Brytanii kobiety walczące o równe prawa polityczne nazywano sufrażystkami. Jednak dopiero po I wojnie światowej udało się kobietom uzyskać prawa polityczne (w większości krajów europejskich).

---

Temat: Pierwsze polskie partie polityczne

1. W XIX wieku zmieniło się rozumienie narodu. Już nie tylko szlachta czuła przywiązanie do ojczyzny, działo się tak ze wszystkimi ludźmi. Powstała świadomość narodowa. W Polsce wynikało to z efektów pracy u podstaw, działania pozytywistów. Jednak ziemie polskie zamieszkiwane były nie tylko przez Polaków. Znaczny procent stanowili przedstawiciele innych narodowości. Na tym tle powstawały niepokoje – konkurencja kupiecka i w innych zawodach ze strony Żydów prowadziła do wzrostu antysemityzmu (uprzedzenia lub wrogości wobec Żydów). W całej Europie rozwijał się też nacjonalizm, czyli przekonanie o odrębności własnego narodu i  wyższości jego interesów nad interesami innych narodów.

2. Narodowa Demokracja (ND, Endecja) – Roman Dmowski

W 1897 r. Roman Dmowski stanął na czele założonej właśnie partii – Narodowej Demokracji. Głównymi celami tej partii było:

- uzyskanie przez Polaków autonomii w zaborach: pruskim i rosyjskim;

- kierowanie „życiem narodowym” pod zaborami;

- budowanie państwa narodowego – „Polski dla Polaków”.

Dmowski był zwolennikiem realizmu politycznego- nie chciał walki zbrojnej, uważał, że siły narodu trzeba wzmacniać poprzez edukację i kulturę. Naród był dla niego wartością najwyższą, głosił więc zasadę egoizmu narodowego – potrzeby Polaków mają pierwszeństwo nad potrzebami innych narodowości, nawet przed moralnością.

3. Polska Partia Socjalistyczna – PPS – Józef Piłsudski

Ruch ten początkowo jednoczył sprzeciw wobec wyzysku robotników, głoszenie idei socjalizmu. W 1893 r. w zaborze rosyjskim powstała Polska Partia Socjalistyczna (Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski), która głosiła nie tylko żądania poprawy losu robotników, ale tez zapowiedź walki o niepodległą Polskę. Z takim postulatem nie zgadzali się niektórzy działacze socjalistyczni (Feliks Dzierżyński, Róża Luksemburg), którzy nie chcieli wolnej Polski i skupiali się na losie robotników – oni utworzyli Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL).

4. Polskie Stronnictwo Ludowe – PSL – Wincenty Witos

Powstało w 1903 roku (wcześniej było Stronnictwo Ludowe), domagało się poprawy doli chłopów – dostępu do oświaty, praw wyborczych.

---

Temat: Ostatnie lata pod zaborami.

1. W 1905 r. w Rosji wybuchła rewolucja, która była skutkiem niezadowolenia ludności. Podatki były wysokie, ludzie wyzyskiwani, odczuwano brak wolności, a powszechne niezadowolenie wywołała klęska w wojnie z Japonią. Polacy odczuwali dotkliwie rusyfikację i brak autonomii. Czarę goryczy przelała „krwawa niedziela”, czyli masakra 22 stycznia 1905 roku dokonana w Petersburgu na demonstrantach przez żołnierzy carskich.

2. Rewolucja ta trwała dwa lata, głównie miała postać strajków i manifestacji, do walk dochodziło rzadko. Domagano się reformy państwa i poprawy warunków życia, Polacy chcieli też autonomii. W Królestwie Polskim wydarzenia przebiegały następująco:

- strajki styczniowo- lutowe – fabryki przestały pracować, doszło do starć zbrojnych manifestantów z wojskiem i policją. Przerażeni fabrykanci zgodzili się na wiele ustępstw.

- strajk szkolny – na skutek protestu władze zgodziły się na powrót języka polskiego do szkół obok rosyjskiego.

- strajk powszechny – w całym imperium wybuchły protesty, zaprzestano pracy. Car zgodził się na reformy, dał wiele swobód i powołał Dumę, czyli parlament.

- konflikt między PPS a Endecją – po ustępstwach ND uznało, że dosyć, a PPS chciał dalej walczyć do pełnej autonomii. Doszło nawet do walk pomiędzy bojówkami partii;

- stan wojenny -  w listopadzie 1905 r. władze wprowadziły w Królestwie Polskim stan wojenny, zawieszono prawa i zakazano zgromadzeń. Brutalnie tłumiono wszelki opór, ale bojówki PPS nadal walczyły i organizowały zamachy.

- porażka rewolucji – czerwiec 1907.

3. Car po klęsce rewolucji stopniowo wycofywał wszelkie ustępstwa, Udało się jedynie zachować miejsca w Dumie, język polski w szkołach i urzędach, lepsze warunki pracy robotników oraz zachowanie związków zawodowych.

[[ 4. Konflikt pomiędzy PPS a ND zaognił się i uniemożliwił współdziałanie. Inaczej widziano drogę do celu, inaczej chciało urządzić Polskę. Powstały dwie orientacje polityczne, oparte na współpracy z zaborcami na rzecz uzyskania autonomii:

- orientacja proaustriacka – PPS – Józef Piłsudski – uważali, że głównym wrogiem Polski jest Rosja. U boku Austro-Węgier organizowano drużyny strzeleckie mające być zaczątkiem armii polskiej.

 - orientacja prorosyjska – ND – Roman Dmowski – uważali, że głównym wrogiem Polski są Niemcy. Stawiali na współpracę z Rosją i jej sprzymierzeńcami – Francją i Wielką Brytanią. ]]

****

Temat: Od „zbrojnego pokoju” do I wojny światowej

1. Niemcy po zjednoczeniu dążyły do wywalczenia sobie mocarstwowej pozycji. Ich działania spowodowały wzrost napięcia politycznego w Europie:

- Wielka Brytania chciała się pozbyć niemieckiej konkurencji w koloniach i na morzu;

- Francja chciała odzyskać utraconą Alzację i Lotaryngię oraz zażegnać niemieckie niebezpieczeństwo;

- Rosja chciała opanować cieśniny czarnomorskie;

- na Bałkanach krzyżowały się rosyjskie i austriackie interesy.

2. Bałkany były dawniej pod panowaniem Turcji. Gdy ta osłabła, kilka państw odzyskało niepodległość, w tym Serbia mająca ambicje jednoczenia Słowian południowych. Godziło to w interesy Austro- Węgier. Konflikty na Bałkanach nazywano „bałkańskim kotłem”.

3. Niemcy, Austro-Węgry i Włochy zawarły w 1882 roku sojusz nazywany trójprzymierzem. Gdy Włochy się odłączyły pozostałe dwa państwa nazywano państwami centralnymi.

Francja, Wielka Brytania i Rosja zawarły sojusz nazywany trójporozumieniem w 1907 roku. Mówiono o nim ententa.

Działaniom polityków towarzyszył wyścig zbrojeń polegający na zwiększonych wydatkach na wojsko i rozbudowie sił zbrojnych.

4. Bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej był zamach dokonany przez serbskiego nacjonalistę w Sarajewie – zabił on następcę tronu Austro-Węgier – Franciszka Ferdynanda 28 czerwca 1914 roku. Austro-Węgry wystosowały wobec Serbii ultimatum, a gdy jeden z jego punktów nie został spełniony, wypowiedziały wojnę – 28 lipca 1914 roku. Serbię poparła Rosja, Niemcy zaatakowały Belgię i Francję, które wsparła Wielka Brytania. Rozpętała się Wielka Wojna.

5. Początkowo wieść o wojnie ludzie przyjmowali z entuzjazmem. Wszystkie strony wierzyły w krótką wojnę i swoje zwycięstwo.

6. Niemcy stosowali wojnę błyskawiczną (manewrową) na zachodnim froncie, realizując plan Schlieffena, który zakładał pokonanie wroga w sześć tygodni i przerzucenie wojsk na front wschodni. Po zajęciu Belgii i początkowych sukcesach powstrzymano ich po krwawej bitwie nad Marną (1914), niedaleko Paryża. Jesienią 1914 r. ukształtował się kilkusetkilometrowy front zachodni, a wojna przyjęła charakter pozycyjny. Walczono na umocnionych pozycjach (okopy i bunkry).

----

Temat: Dwie rewolucje w Rosji

1. Rosja na początku XX wieku miała ogromny obszar, liczną armię, ale też wiele problemów wewnętrznych:

- rządy cara budziły coraz większe niezadowolenie;

- była zacofana gospodarczo;

- administracja była nieudolna;

- zróżnicowanie narodowościowe osłabiało kraj, mniejszości buntowały się.

2. Powstanie parlamentu, Dumy spowodowało utworzenie pierwszych politycznych partii. Gdy wybuchła wojna, Rosja stanęła w obronie Serbii, a car ogłosił zmianę nazwy stolicy z Sankt Petersburga na Piotrogród, bo ta pierwotna brzmiała niemiecko. Rosjanie zaatakowali dwiema potężnymi armiami Niemcy i otworzyli tym samym front wschodni, ale ponieśli tam klęskę. Niemcy zmusili armię carską do odwrotu, wkroczyli w głąb Rosji. Wojna miała charakter manewrowy, gdyż na rozległym obszarze działań nie dało się zbudować umocnień pozycyjnych.

3. Z kolei w walce z Austro – Węgrami Rosjanie odnosili sukcesy. W czerwcu 1916 roku generał Aleksiej Brusiłow rozpoczął ofensywę, dzięki której przełamał front na Ukrainie. Dopiero niemieckie posiłki pomogły Austriakom powstrzymać ofensywę Brusiłowa. Była ona bardzo krwawa i pogłębiła jeszcze niepokoje w społeczeństwie rosyjskim. Domagano się pokoju, gdyż straciło życie ponad 5 milionów żołnierzy a w kraju panował głód.

4. Winnym sytuacji uznano cara. 3 marca 1917 roku (w Rosji był jeszcze wtedy luty) w Piotrogrodzie wybuchł strajk, który zapoczątkował rewolucję lutową. Część żołnierzy przeszła na stronę protestujących. Ostatecznie car abdykował, a Rosja stała się republiką. Władzę objął Rząd Tymczasowy, który reprezentował ziemiaństwo i burżuazję. Nie wycofano się z wojny, nie przeprowadzono reformy rolnej.

5. Rozczarowane nowym rządem masy poparły rady delegatów robotniczych i żołnierskich, nad którymi zapanowali bolszewicy (marksiści dążący do światowej rewolucji) na których czele stał Włodzimierz Lenin. Obiecywali oni pokój, rozdawanie ziemi chłopom oraz zaopatrzenie miast w żywność. W nocy z 6 na 7 listopada 1917 roku (w Rosji październik) wybuchła rewolucja październikowa. Bolszewicy obalili Rząd Tymczasowy i przejęli władze w Rosji.

6. Rosja Radziecka ogłosiła dekrety o pokoju i o ziemi mające znaczenie propagandowe. W marcu 1918 roku zawarto z państwami centralnymi pokój brzeski, zrzekając się utraconych w czasie wojny ziem. Wciąż jednak trwała wojna domowa, gdyż nie wszyscy zwolennicy caratu złożyli broń lub emigrowali. Była to wojna „czerwonych” – bolszewików z „białymi” – zwolennikami cara.

----

Temat: Klęska państw centralnych

1. Linia frontu zachodniego, która ukształtowała się w 1914 roku nie zmieniła się praktycznie do końca wojny. Wojna pozycyjna sprzyjała obronie, a siły walczących były wyrównane. W 1916 r. Niemcy rozpoczęli atak na twierdzę Verdun, gdzie głównym celem było wykrwawienie Francuzów. Zginęło 300 tysięcy ludzi, straty były poważne dla obu stron.

Również w 1916 r. nad rzeką Sommą ofensywę zaczęli Brytyjczycy i Francuzi. Kilkumiesięczna bitwa przyniosła ponad milion zabitych i rannych żołnierzy.

2. USA początkowo było neutralne. W lutym 1917 r. Niemcy rozpoczęli nieograniczoną wojnę podwodną zatapiając każdy statek płynący do portów ententy. To doprowadziło do wypowiedzenia przez Stany Zjednoczone wojny Niemcom w kwietniu 1917 r.

3. Gdy Rosja wycofała się w 1918 r. z wojny Niemcy mogli przenieść swoje oddziały ze wschodu na front zachodni i to dało im czasową przewagę. Jednak ich ofensywa została

powstrzymana, a zaatakowała Ententa. Niemieccy żołnierze nie chcieli dalej walczyć, zaczęły się bunty, krajowi groziła rewolucja. Cesarz Wilhelm II abdykował i uciekł do Holandii, nowy rząd republikańskich już Niemiec podpisał 11 listopada 1918 r. rozejm z aliantami.  

4. Armia Austro-Węgier była niezdyscyplinowana. Żołnierzy z mniejszości narodowych nie obchodził los państwa, z którym nie byli związani emocjonalnie. W 1918 r. rozpoczęła się dzika demobilizacja – samowolnie opuszczali oni armię i wracali do domów. Jesienią 1918 r. Austro-Węgry zaczęły się rozpadać – powstała Czechosłowacja, Węgry, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (Jugosławia), a Galicja dołączyła do odradzającej się Polski. W listopadzie Austria została ogłoszona republiką.

5. W czasie I wojny światowej zastosowano nowe rodzaje broni, m.in.:

- samoloty, działa kolejowe;

- czołgi, okręty podwodne;

- gazy bojowe, maski przeciwgazowe.

6. Skutki I wojny światowej:

- poległo prawie 10 milionów żołnierzy, rannych zostało niemal 20 milionów;

- wycieńczonych wojną ludzi zaatakował wirus grypy „hiszpanki”. Który zabił ok. 20 milionów ludzi;

- nastąpiła poprawa losu kobiet – udowodniły, że potrafią to samo co mężczyźni;

- nastąpiły ogromne zmiany polityczne w Europie - nowe państwa, komunistyczna Rosja.

----

/tekst z żółtym tłem jest spoza podstawy programowej i nie będzie go na kartkówkach i sprawdzianach/

Temat: O wolną Polskę

1. Po wybuchu wojny zaborcy zaczęli dbać o to, by przekonać Polaków do walki po swojej stronie. Front przebiegał przez polskie ziemie i nastawienie ludności miało znaczenie, poza tym Polacy walczący w ich armiach mieli wierzyć, że walczą również o swoją sprawę. W sierpniu 1914 roku państwa centralne obiecały Polakom niepodległość, a Rosja odbudowę Polski pod berłem carów. Były to jednak jedynie obietnice.

2. Polacy wierzyli, że dzięki wojnie zaborców uda się zjednoczyć ziemie polskie, a może nawet odzyskać niepodległość.

A. Orientacja proaustriacka – Józef Piłsudski – utworzył on Pierwszą Kompanię Kadrową i w sierpniu 1914 roku wkroczył na ziemie zaboru rosyjskiego, licząc na masowy napływ ochotników. Bez powodzenia. Zawrócono do Galicji, gdzie powstały Legiony Polskie, liczące ok. 20 tysięcy żołnierzy.

B. Orientacja prorosyjska – Roman Dmowski – liczył, że pod berłem cara uda się zjednoczyć polskie ziemie. Jednak Rosja nie zgodziła się na utworzenie polskich oddziałów poza symbolicznym Legionem Puławskim.

3. Jesienią 1916 roku władze państw centralnych w imieniu dwóch cesarzy wydały akt 5 listopada, zapowiadając utworzenie na nowo zdobytych na Rosji terenach państwa polskiego – samodzielnego, z własną armią i monarchią konstytucyjną, jednak nie określono jego granic. Samodzielność nie była też tym samym co niepodległość.

4. Zmiany w Rosji (rewolucja) pozwoliły Francji na utworzenie w czerwcu 1917 roku Armii Polskiej we Francji. Nazywano ją błękitną armią, a dowodził nią generał Józef Haller.

5. Politycznym przedstawicielstwem polskiego narodu na Zachodzie był powiązany z Romanem Dmowskim Komitet Narodowy Polski.

Gdy sojusz z Austro-Węgrami przestał być w polskim interesie, Piłsudski polecił żołnierzom Legionów Polskich odmówić złożenia przysięgi na wierność cesarzowi (kryzys przysięgowy). Legiony rozwiązano, a Piłsudski trafił do więzienia w Magdeburgu.

Aby zyskać sympatię Polaków cesarze Niemiec i Austro-Węgier powołali trzyosobową Radę Regencyjną, sprawującą władzę w powołanym na mocy aktu 5 listopada Królestwie Polskim. Nie zyskała jednak ona poparcia Polaków.

6. W styczniu 1918 roku amerykański prezydent Woodrow Wilson wygłosił orędzie o sprawiedliwym pokoju, w którym przewidywał utworzenie niepodległej Polski ze swobodnym i bezpiecznym dostępem do morza. W czerwcu 1918 roku Francja, Wielka Brytania i Włochy przyjęły deklarację wersalską, w której zapowiedziały utworzenie zjednoczonego i niepodległego państwa polskiego z wolnym dostępem do morza.

****

Temat: Europa i Ameryka po I wojnie światowej.

1. Francja chciała jak najbardziej osłabić pokonane Niemcy, ale sprzeciwiała się temu Wielka Brytania. Stany Zjednoczone nie zamierzały natomiast angażować się w sprawy Europy. W styczniu 1919 roku zaczęła obrady paryska konferencja pokojowa. O wszystkim decydowała Wielka Trójka – USA, Francja i Wielka Brytania. Niemcom narzucono pokój w Wersalu (1919 r.):-

a. straciły wszystkie kolonie oraz ziemie, głównie na rzecz Francji i Polski;

b. musiały ograniczyć armię do 100 tyś żołnierzy oraz flotę, utraciły też samoloty i czołgi;

c. Nadrenia miała pozostać zdemilitaryzowana;

d. przyznawały się do winy za wybuch wojny, miały zapłacić ogromne kontrybucje (odszkodowania).

2. W 1920 roku, jako realizacja pomysłu prezydenta USA Woodrow Wilsona, utworzona została Liga Narodów – organizacja mająca dbać o pokój na świecie. Jej słabością było to, że nie miała żadnych sił zbrojnych pozwalających jej wymuszać decyzje, z czasem też opuściły ją Włochy, Niemcy i Japonia, natomiast Stany Zjednoczone nigdy nie dołączyły (USA przyjęło ponownie politykę izolacjonizmu, czyli zajmowania się wyłącznie własnymi sprawami). To osłabiało znaczenie organizacji.

3. Ład wersalski, czyli  porządek panujący po I wojnie światowej, krytykowany był nie tylko w Niemczech. Mimo zasady samostanowienia narodów, o przebiegu granic nie decydowali sami ludzie, lecz polityka. Mniejszości narodowe były często niezadowolone ze swej przynależności państwowej. Również zwycięzcy nie czuli się zadowoleni – Francja wciąż czuła się zagrożona ze strony Niemców, Włochy uważały, że otrzymały zbyt mało za swój wkład w zwycięstwo. Izolowanie Niemiec i ZSRR nie było rozwiązaniem, gdyż były to silne kraje.

4. W 1922 roku w Rapallo nawiązali współpracę dawni wrogowie – Niemcy i Rosja Radziecka. Układ ten był wielkim zagrożeniem dla Polski i pokoju w całej Europie.

5. W odpowiedzi na Rapallo, w 1925 roku Francja i Belgia zawarły z Niemcami układ w Locarno, gdzie Niemcy uznali swoją zachodnią granicę, ale nic nie wspomniano o ich wschodnich granicach. Nieformalnie dano Niemcom przyzwolenie na kwestionowanie granic z Polską i Czechosłowacją.

6. W 1929 roku wybuchł tzw. wielki kryzys. Jego bezpośrednią przyczyną była nadprodukcja – wytwarzano o wiele więcej przedmiotów, niż dało się sprzedać. Rozpoczęło się od krachu na giełdzie nowojorskiej, nazwanego „czarnym czwartkiem”. Zamykanie fabryk i zwalnianie pracowników spowodowało ogromny wzrost bezrobocia. Kryzys rozpowszechnił się z USA na Europę. Udało się go opanować dopiero w 1933 r.

---

Temat: Nazizm w Niemczech.

1. Gdy cesarz niemiecki Wilhelm II abdykował, ogłoszono powstanie republiki. Kraj był zagrożony komunistyczną rewolucją, siedzibą władz został Weimar, gdzie uchwalono konstytucję. Państwo nazwano Republiką Weimarską.

2. Sytuacja gospodarcza Niemiec była dramatyczna. Wyniszczenie wojną, konieczność spłacania ogromnych odszkodowań wojennych nałożyły się na kryzys gospodarczy. Drukowano masowo pieniądze co spowodowało hiperinflację. Popularność zyskiwały partie głoszące radykalne poglądy. W 1923 roku w Monachium nacjonaliści pod wodzą Adolfa Hitlera usiłowali przejąć władze, ale bezskutecznie. Hitler trafił do więzienia.

Z czasem opanowano kryzys, ale już w 1929 roku wybuchł kolejny, o wiele gorszy.

3. Adolf Hitler był Austriakiem, ale uważał się za Niemca. W więzieniu napisał książkę Mein Kampf (Moja walka), w której zawarł najważniejsze elementy swojej ideologii nazywanej narodowym socjalizmem (nazizmem). Zakładała ona wyższość rasową Niemców, konieczność ich ekspansji, wrogość wobec innych narodów i obietnice socjalne, atrakcyjne dla mas. Ważnym elementem nazizmu był antysemityzm – Żydzi mieli być winni wszystkich nieszczęść Niemiec i świata, z komunizmem włącznie. Hitler występował przeciwko traktatowi wersalskiemu, obiecywał rozwiązać problem bezrobocia i zniszczenie komunizmu.

4. Hitler założył partię NSDAP aby demokratycznie przejąć władze i dopiero potem zmienić ustrój. W czasie wielkiego kryzysu partia zdobyła poparcie i wygrała wybory do parlamentu. W 1933 roku prezydent mianował Hitlera kanclerzem Niemiec. Gdy spłonął budynek parlamentu – Reichstag, Hitler obarczył winą za to komunistów, wprowadził nadzwyczajne prawa i rozprawił się z opozycją. Wrogów kazał zamykać w obozach koncentracyjnych. Niemcy nazwano III Rzeszą, a samego Hitlera nazywano Führerem (wodzem).

5. III Rzesza była państwem totalitarnym. Narzucono obywatelom oficjalną ideologię państwową i kult wodza. Rozbudowano narzędzia propagandy i odcięto ludzi od rzetelnej informacji (cenzura). Wobec opornych stosowano terror (tajna policja Gestapo, paramilitarne oddziały SA i SS). Wmawiano ludziom, że zagraża im podstępny wróg (komuniści i Żydzi), a reakcją musi być militaryzm (rozbudowa armii). W polityce zagranicznej dążono do ekspansji którą widziano jako obronę.

6. Społeczeństwo III Rzeszy było całkowicie zdominowane ideologią nazistowską. Witano się okrzykiem Heil Hitler, w szkołach i urzędach dominował kult wodza. Wspierano małżeństwa i namawiano je do posiadania licznych dzieci. Państwo szykowało się do wojny, ale ludzie byli szczęśliwi, bo mieli pracę.

7. W 1935 roku wprowadzono ustawy norymberskie, które zabraniały małżeństw niemiecko – żydowskich, a Żydów pozbawiały obywatelstwa niemieckiego. W 1938 roku nastąpił pogrom listopadowy Żydów nazwany „nocą kryształową”. Zamordowano kilkadziesiąt osób, zniszczono mienie Żydów i palono synagogi. Naziści kazali zapłacić Żydom za zniszczenia, a później zakazali im wstępu do obiektów kulturalnych. Z czasem kilkadziesiąt tysięcy ludzi zamknięto w obozach koncentracyjnych. Około 300 tysięcy Żydów wyjechało z Niemiec przed wojną.

Również Romów prześladowały władze III Rzeszy.

---

Temat: Komunizm w ZSRR

1. W latach 1917-1922 w Rosji toczyła się wojna domowa. „Czerwoni” czyli bolszewicy (rosyjscy komuniści) z Włodzimierzem Leninem na czele walczyli z „białymi”, czyli zwolennikami cara (wspieranymi przez oddziały interwencyjne z innych państw). Także podbite przez carat narodowości starały się odzyskać niepodległość, a niepokój w państwie wykorzystywały bandy rabusiów i zbuntowanych chłopów. Liczniejsza od przeciwników Armia Czerwona szybko zyskała przewagę. Aby złamać opór ludności wprowadzono czerwony terror, który realizowała polityczna policja – Czeka. Przeprowadzano publiczne masowe egzekucje „wrogów ludu”, innych wysyłano z całymi rodzinami do obozów pracy – łagrów. W grudniu 1922 roku ogłoszono powstanie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR).

2. Lenin wprowadził komunizm wojenny, który miał zapewnić wyżywienie armii i miastom. Polegał on na zakazie prywatnego handlu (chłopi mieli oddawać żywność państwu), nacjonalizacji przemysłu i sklepów oraz przymusie pracy dla wszystkich mężczyzn i części kobiet. Skutkiem tej polityki był głód oraz spadek produkcji przemysłowej.

Aby ratować sytuację wprowadzono NEP – Nową Politykę Ekonomiczną, czyli zezwolono na istnienie niewielkich prywatnych przedsiębiorstw, wolny handel i obłożono chłopów podatkiem zamiast rekwizycji. To poprawiło sytuację.

3. W 1924 roku, po śmierci Lenina władzę w ZSRR przejął Józef Stalin. Planował on budowę mocarstwa poprzez rozbudowę  przemysłu ciężkiego. W 1929 roku zakończył NEP i wprowadził zmiany – kolektywizację rolnictwa. Odbierano chłopom ziemię i tworzono wielkie państwowe gospodarstwa – kołchozy. Bogatych chłopów nazywano kułakami i mordowano. Kolektywizacja spowodowała ogromny spadek produkcji i głód, w wyniku którego zmarło 10-15 milionów ludzi.

Nacisk na uprzemysłowienie spowodował skok produkcji, ale w sklepach brakowało podstawowych produktów, gdyż centralne planowanie kładło nacisk na przemysł ciężki.

4. ZSRR był państwem totalitarnym. Istniała jedna ideologia – komunizm, jedna partia i kult wodza. Propaganda przedstawiała Stalina jako doskonałego przywódcę, geniusza i chodzący ideał, był to kult jednostki. Stalin paranoicznie obawiając się spisków wprowadził terror, którego narzędziem była polityczna policja – NKWD, sądy oraz łagry. Nieodłącznym elementem życia ludzi był strach. Każdy mógł zostać aresztowany i za pomocą tortur zmuszony do przyznania się do winy. W latach 1934-38 przeprowadzono wielką czystkę we władzach państwa i armii. Rozstrzelano lub zesłano do łagrów większość kierownictwa partii oraz prawie połowę oficerów (90% generałów). W sumie aresztowano co najmniej 7 milionów ludzi.

*****

Temat: Odzyskanie niepodległości

1. Pod koniec I wojny światowej sytuacja międzynarodowa była korzystna dla Polaków. Austro-Węgry się rozpadały, Niemcy przegrały wojnę, a Rosja była pogrążona w wojnie domowej. Wciąż jednak na polskich ziemiach stacjonowały obce wojska. Sami Polacy też nie mieli jednego ośrodka władzy, a kilka:

a. Rada Regencyjna istniała na ziemiach Królestwa Polskiego, ale nie cieszyła się sympatią Polaków, gdyż uważano, że ulega Niemcom.

b. obóz lewicy niepodległościowej  - Józef Piłsudski – skupiła działaczy PPS oraz żołnierzy Legionów polskich, był popierany przez robotników. Posiadał własną siłę zbrojną – Polską Organizację Wojskową.

c. obóz narodowy – Roman Dmowski – endecja utworzyła Komitet Narodowy Polski, który alianci uważali za przyszły polski rząd. Podlegała im „błękitna armia” polscy żołnierze walczący we Francji pod wodzą gen. Józefa Hallera.

2. W październiku 1918 roku Polacy utworzyli władze w Krakowie i opanowali Galicję Zachodnią, a o Wschodnią toczono walki z Ukraińcami.

Na początku listopada 1918 roku w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele, kontrolowany przez lewicę. Zażądał on od Rady Regencyjnej rozwiązania się, ale bez skutku.

10 listopada 1918 roku do Warszawy przybył Józef Piłsudski, Rada Regencyjna i prawica uznały go za jedynego człowieka mogącego powtrzymać rewolucję, a 11 listopada podporządkował mu się rząd z Lublina. Rozbrajano Niemców i to właśnie 11 listopada uznano później za Narodowe Święto Niepodległości.

Józef Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa podpisał dekret ustanawiający Republikę Polską, a później powołał rząd lewicowy Jędrzeja Moraczewskiego, który wprowadził powszechne prawo wyborcze dla kobiet i mężczyzn, 8-godzinny dzień pracy, prawo do istnienia związków zawodowych i strajków. Rząd ten jednak nie był uznawany przez zwolenników prawicy.

3. W styczniu 1919 roku Piłsudski powołał nowy rząd, na czele którego stanął Ignacy Paderewski, pianista i polityk związany z endecją, mający poparcie mocarstw zachodnich. Dopiero wtedy państwa zachodnie uznały niepodległość Polski.

4. W lutym 1919 roku zebrał się Sejm Ustawodawczy, który 20 lutego 1919 roku przyjął tzw. Małą konstytucję, która ustalała zasady ustroju Polski:

- Sejm Ustawodawczy stał się naczelnym organem władzy w państwie;

- sejmowi podlegały władze wykonawcze – rząd i Naczelnik Państwa wybierany przez posłów;

- Naczelnikiem Państwa jednomyślnie wybrano Józefa Piłsudskiego.

---

Temat: Walka o granice

1. Istniały dwie koncepcje granic nowo odtworzonej Rzeczypospolitej. Józef Piłsudski był zwolennikiem koncepcji federalistycznej, która przewidywała utworzenie na wschód od Polski bloku państw, które utworzyłyby z Polską federację – to by osłabiło Rosję i wzmocniło Polskę. Z kolei Roman Dmowski chciał aby Polska zajęła na wschodzie ziemie, gdzie przewagę stanowiła ludność polska, resztę pozostawiając Rosji, co nazywano koncepcją inkorporacyjną.

2. Na Ukrainie w 1918 roku panował chaos. Ścierały się wpływy „białej” Rosji, bolszewików, polskie, a sami Ukraińcy utworzyli dwa rywalizujące ze sobą państwa. 1 listopada 1918 roku oddziały ukraińskie opanowały główne ulice Lwowa, ale Polacy chwycili za broń. Wśród walczących Polaków była młodzież, a nawet dzieci – Orlęta Lwowskie. Udało się utrzymać miasto aż do nadejścia polskiej odsieczy. Walki trwały jednak kolejne miesiące.

3. Wielkopolanie wiedzieli, że muszą sami wywalczyć sobie przyłączenie do Polski. Wizyta Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu w grudniu 1918 roku stała się powodem do ogromnej manifestacji patriotycznej. Gdy Niemcy zaczęli zrywać polskie flagi , wybuchło powstanie wielkopolskie. Udało się opanować większą część Wielkopolski, ale gdy Niemcy ściągnęli posiłki, powstańcom groziła klęska. W połowie lutego 1919 roku dzięki wsparciu Francji udało się zawrzeć korzystny rozejm. O przebiegu granicy zachodniej Polski miała zadecydować konferencja w Wersalu.

4. Francja wspierała Polskę, a Wielka Brytania sprzeciwiała się osłabianiu Niemiec. Polskie interesy w Paryżu reprezentowali Roman Dmowski i Ignacy Paderewski. Ostatecznie traktat wersalski zadecydował, że:

- Polska otrzyma większość Wielkopolski;

- otrzyma większość Pomorza, ale bez Gdańska, który stanie się Wolnym Miastem;

- o przyszłości Górnego Śląska, Warmii i Mazur zadecydują plebiscyty.

5. Na Śląsku każdą osobę, która chciała przyłączenia tych ziem do Polski Niemcy traktowali jak zdrajcę. Dochodziło do prześladowań, nawet zabójstw. W sierpniu 1919 roku wybuchło pierwsze powstanie śląskie, krwawo stłumione. Alianci przysłali na Śląsk żołnierzy mających pilnować porządku. Jednak Niemcy wciąż prześladowali Polaków. Gdy splądrowano polskie sklepy, wybuchło drugie powstanie śląskie – w sierpniu 1920 roku. Ono również zostało stłumione przez Niemców, ale przyniosło Polakom lepszą ochronę ze strony sił alianckich. W marcu 1921 roku odbył się plebiscyt, wygrany przez Niemców, co doprowadziło do planów podziału Śląska, a Polska miała otrzymać biedniejszą, rolniczą część. W tych okolicznościach wybuchło trzecie powstanie śląskie – z 2 na 3 maja 1921 roku. Dyktatorem został Wojciech Korfanty. Walczących rozdzieliły siły alianckie, ostatecznie podzielono Śląsk inaczej niż planowano wcześniej. Mniejszą, ale przemysłową część otrzymała Polska.

6. Inne sporne tereny:

a. Zaolzie – w styczniu 1919 roku zajęte przez Czechosłowację. Polska zajęta na Ukrainie nie miała środków, by się przeciwstawić.

b. Warmia i Mazury – plebiscyt w lipcu 1920 roku – przekonani o nadchodzącym upadku Polski wobec wojny z bolszewikami ludzie zagłosowali za przynależnością do Niemiec.

---

Temat: Wojna polsko – radziecka

1. W maju 1919 roku Polacy przeprowadzili ofensywę na Ukrainie, zajęli Galicję Wschodnią. Uaktywniła się tez Rosja, której żołnierze wkroczyli do Mińska i Wilna. Polacy korzystając z zaangażowania Armii Czerwonej w inne konflikty odebrali im te miasta.

2. Piłsudski doprowadził do sojuszu Polski z ukraińskim dowódcą – Symonem Petlurą. Zrzekł się on Galicji Wschodniej na rzecz Polaków, a Polska uznała niepodległość Ukrainy. Rozpoczęto wspólną ofensywę przeciwko bolszewikom. W maju 1920 roku zajęto Kijów. Główne siły Armii Czerwonej zgromadziły się na północy i stamtąd rozpoczęły swoją ofensywę. Na Ukrainie zaatakowała bolszewicka armia konna. Nastąpił okres straszliwych klęsk ponoszonych przez polskie wojsko, a Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy. W Białymstoku polscy komuniści utworzyli komitet rewolucyjny i zapowiedzieli utworzenie polskiej republiki rad (Feliks Dzierżyński).

1 lipca 1920 roku utworzono Radę Obrony Państwa, gdzie politycy zaniechawszy sporów próbowali ratować ojczyznę. Kierował nią Józef Piłsudski. Do walki wezwano ochotników, stawiło się ponad 100 tysięcy osób.

3. Bohaterska obrona Warszawy dała szansę przygotowania kontrofensywy znad rzeki Wieprz. Od 13 do 16 sierpnia stolica broniła się desperacko, ponosząc ogromne straty wśród mobilizowanych ludzi (nawet uczniowie gimnazjów), ale powstrzymując Armię Czerwoną. 16 sierpnia 1920 roku ruszyła polska kontrofensywa i zmusiła Rosjan do panicznej ucieczki. Bitwę warszawską nazywamy „Cudem nad Wisłą”

4. We wrześniu 1920 roku polska armia pokonała Rosjan w bitwie nad Niemnem, a w marcu 1921 roku podpisano pokój ryski. Ustalono przebieg wschodniej granicy polskiej, Rosja zobowiązała się do zwrotu zagrabionych po rozbiorach dóbr kulturalnych.

Zwyciężyła koncepcja inkorporacyjna, wcielono do Polski rozległe tereny zamieszkane przez liczną mniejszość ukraińską i białoruską.

W październiku 1920 roku Piłsudski upozorował bunt generała Lucjana Żeligowskiego, który rzekomo samowolnie zajął Wilno z okręgiem i ogłosił powstanie państwa, Litwy Środkowej. W 1922 roku państwo to przyłączyło się do Polski. Litwa ogłosiła stan wojny z Polską, który trwał do 1938 roku.

Granice II Rzeczypospolitej ukształtowały się ostatecznie w 1923 roku.

---

Temat: Rzeczpospolita Polska

1. Polska odrodziła się w 1918 roku, ale pojawiło się mnóstwo problemów. Ziemie z dawnych zaborów różniły się stopniem rozwoju gospodarczego, ustrojem politycznym, prawem, walutą, podatkami, itp. Ogromne były zniszczenia wynikające z działań wojennych i grabieży dokonanych przez zaborców. Przemysł i rolnictwo produkowały ułamek tego, co przed wojną.

2. Polska liczyła 388 tyś. km kwadratowych i 27 milionów ludzi . 67% ludzi utrzymywało się z rolnictwa, w większości polskich ziem bardzo zacofanego. Polska była krajem wielonarodowym, gdzie Polacy stanowili 69%, a resztę Ukraińcy, Białorusini, Niemcy, Żydzi, oraz mniejsze grupy. Także pod względem religii społeczeństwo było mocno zróżnicowane.

3. Wspomniana różnorodność stwarzała wiele problemów. Nasilał się polski nacjonalizm (nacjonaliści występowali ostro przeciwko mniejszościom narodowym, zwłaszcza Żydom), a mniejszości często wykazywały niechętny lub wrogi stosunek do państwa polskiego (np. Niemcy nie chcieli należeć do Polski, a Ukraińcy pragnęli własnego państwa). Polsce narzucono traktat o ochronie mniejszości narodowych, który otaczał opieką Ligi Narodów mniejszości w Polsce (podczas gdy państwo niemieckie nie musiało go przestrzegać).

4. Początkowo ustrój RP regulowała mała konstytucja z 1919 roku. Władze sprawował Sejm Ustawodawczy, a wykonawcą jego uchwał był Naczelnik Państwa- Józef Piłsudski.

17 marca 1921 roku przyjęto Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, nazywaną później Konstytucją marcową. Na jej mocy:

- Polska stała się demokratyczną republiką parlamentarną;

- władzę ustawodawczą miał parlament – Sejm i Senat;

- prawa wyborcze otrzymali obywatele mający co najmniej 21 lat.;

- władza wykonawcza należała do rządu i prezydenta (decyzje prezydenta zatwierdzał rząd);

- prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe, czyli sejm + senat;

- mniejszościom narodowym przyznano prawa językowe i kulturalne.

Konstytucja dawała przewagę władzy ustawodawczej nad wykonawczą, gdyż prawica obawiała się, że prezydentem zostanie jej przeciwnik - Józef Piłsudski.

5. W 1922 roku prezydentem wybrano Gabriela Narutowicza, kandydat lewice, poparty przez mniejszości narodowe. Środowiska prawicowe rozpętały medialną nagonkę na niego, wzywano do radykalnych działań. Niestabilny psychicznie zwolennik endecji zamordował prezydenta w galerii „Zachęta” w tydzień od jego wyboru. Morderca został skazany na śmierć i rozstrzelany.

Nowym prezydentem wybrano Stanisława Wojciechowskiego.

***