Temat: Reformacja w Europie

1. W XV wieku Kościół katolicki przeżywał kryzys. Ludzie oburzali się upadkiem obyczajów wśród duchownych, a nawet papieży. Przekazywano krewnym dochodowe urzędy – nepotyzm, a pieniądze uzyskane z obowiązkowych wpłat tracono na przyjemności i przepych. Sprzedawano również godności kościelne - symonia.

2. Papież ogłosił, że za m.in. opłatę pieniężną można uzyskać całkowite odpuszczenie grzechów – tzw. odpust. Oburzyło to wielu ludzi, a zakonnik Marcin Luter w 1517 roku ogłosił swoje 95 tez krytykujących działania papieża. Papież wydał dokument – bullę, w której potępił słowa Lutra, ale Luter bullę publicznie spalił, za co został ogłoszony heretykiem (człowiekiem głoszącym poglądy sprzeczne z zasadami swojej wiary).

3. Marcin Luter zorganizował w Wittenberdze Kościół nazwany luterańskim, a jego wyznawców określano mianem luteranów, albo protestantów.

4. Reformacją nazywamy ruch odnowy chrześcijaństwa zapoczątkowany przez Marcina Lutra.

5. Założenia luterańskiego Kościoła:

- odrzucanie odpustów, kultu Matki Boskiej i świętych;

- nie dobre uczynki (jak wierzą katolicy), ale inne rzeczy decydują o zbawieniu człowieka - łaska Boga, wiara człowieka i Pismo Święte.

- duchowni mogą się żenić i zakładać rodziny, zakonów nie ma;

- nabożeństwa odprawiane są w języku narodowym (a nie po łacinie jak wtedy u katolików).

6. Wielu niemieckich książąt przyjęło luteranizm i zrzuciło władzę cesarza. Zostali odpowiednikami biskupów w swoich państwach mając nie tylko władzę świecką, ale też religijną. W Rzeszy (średniowieczne podzielone Niemcy) doszło do okrutnej wojny religijnej, którą zakończył dopiero pokój w Augsburgu w 1555 roku, w wyniku którego o religii w państwie decydował jego władca.

7. Luteranizm rozpowszechnił się w północnych Niemczech i Skandynawii, a wojny religijne trwały z przerwami aż do 1648 roku.

8. W 1536 roku przybył do szwajcarskiej Genewy Jan Kalwin, który założył tam inny Kościół zreformowany – kalwinizm. Zakładał on rozdział państwa od religii oraz głosił, że człowiek od swojego narodzenia ma już przeznaczone czy będzie zbawiony czy potępiony. Ważne jest, by żyć skromnie i oszczędnie. Religia ta była popularna w Szwajcarii, Francji, północnych Niderlandach i Szkocji.

9. W Anglii z Kościołem rzymskim zerwał król Henryk VIII, który chciał uniezależnić Anglię, zyskać bogactwa posiadane przez duchownych i uzyskać rozwód ze swoją żoną. W 1534 roku ogłoszono króla głową Kościoła anglikańskiego. Początkowo różnice w stosunku do katolicyzmu były niewielkie, dopiero z czasem się powiększyły.

 

-----

 

-----------------

 

Temat: Reforma Kościoła katolickiego

 

1. Reformacja była obok rozwoju humanizmu drugą przyczyną upadku średniowiecznego uniwersalizmu. Duchowni coraz bardziej skupiali się na sprawach swoich państw, a rozwój protestantyzmu, który zachęcał do samodzielnego czytania Biblii powodował poprawę edukacji (ludzie musieli umieć czytać). W obliczu straszliwych wojen religijnych dobiegło końca odrodzenie.

2. Kościół katolicki musiał działać, by zatrzymać reformację i dlatego w 1545 roku w Trydencie rozpoczął się sobór (spotkanie biskupów), który trwał do 1563 roku. Na mocy jego postanowień:

a. za podstawę wiary uznano nie tylko Biblię, ale też Tradycję (np. dotyczącą świętych);

b. potwierdzono, że do zbawienia potrzebna jest i wiara i dobre uczynki;

c. jedyną wersją Biblii dostępną dla katolików była Wulgata (łacińskie tłumaczenie tekstów Pisma Świętego);

d. utrzymano nabożeństwa po łacinie i celibat (bezżeństwo) księży;

e. potwierdzono ważność odpustów, jedynie ograniczono ich sprzedaż;

f. postanowiono staranniej kształcić duchownych.

3. Działania Kościoła katolickiego zapoczątkowane w Trydencie, mające na celu przeciwdziałanie reformacji , danie katolikom jasnych instrukcji w co wierzyć i odnowienie Kościoła nazywamy kontrreformacją.

4. Kontrreformację miały wspierać:

a. Święte oficjum (utworzone w 1542 roku) – inkwizycja, czyli sądy ścigające odstępstwa od wiary katolickiej. Czasem stosowano tortury, a zdarzało się, że oskarżonych palono na stosie. Ofiarą inkwizycji padł oskarżony o herezję zakonnik Giordano Bruno. Wydano „Indeks ksiąg zakazanych”, który był spisem książek, których katolikom nie wolno było czytać. Inkwizycja nie dopuściła do rozwoju reformacji we Włoszech, w Hiszpanii i Portugalii.

b. Towarzystwo Jezusowe – zakon nazywany „jezuitami”, założony przez Ignacego Loyolę w 1534 roku, zorganizowany na sposób wojskowy. Za swoje cele uznali nawracanie pogan, zachęcanie protestantów do powrotu do katolicyzmu oraz prowadzenie szkół (edukacja w kolegiach jezuickich stała na wysokim poziomie).

 

 

Temat: Czasy zygmuntowskie

1. Dwóch ostatnich władców Polski z dynastii Jagiellonów to Zygmunt I Stary i jego syn Zygmunt II August. Ich rządy trwały od 1506 do 1572 roku i nazywamy je czasami zygmuntowskimi. Był to okres wielkiego dobrobytu i rozwoju państwa, kwitła też kultura. Czasy zygmuntowskie razem z okresem panowania Stefana Batorego nazywamy złotym wiekiem Rzeczypospolitej.

2. Zygmunt Stary prowadził mądrą politykę – zapewnił bezpieczeństwo granicom, zwiększył dochody skarbu państwa, otoczył się mądrymi doradcami. Jego żoną była włoska księżniczka – Bona Sforza, która była  świetnie wykształcona i ambitna. Gromadziła wielki majątek, co nie podobało się polskiej szlachcie. Doprowadziła też do koronacji swojego syna Zygmunta Augusta na króla Polski i Litwy jeszcze za życia jego ojca, co było sprzeczne z polską tradycją.

3. W XV wieku, po wojnie trzynastoletniej i II pokoju toruńskim, państwo krzyżackie stało się lennem Polski, ale Krzyżacy nie pogodzili się z tym. Wielki mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern doprowadził do wojny z Polską , podczas której początkowo odnosił sukcesy dzięki pomocy z Niemiec i Danii, ale z czasem Polscy odzyskali przewagę. Zawarto rozejm, a ponieważ Hohenzollern nie uzyskał dalszej pomocy ze strony swoich sojuszników postanowił:

a. rozwiązać zakon krzyżacki w Prusach;

b. zmienić wyznanie z katolickiego na luterańskie;

c. ogłosić swoje państwo świeckim – Prusy Książęce.

4. W 1525 roku w Krakowie Albrecht Hohenzollern złożył polskiemu królowi Zygmuntowi Staremu hołd lenny, tzw. hołd pruski. Z czasem Prusy wzrosły w siłę i stały się zagrożeniem dla Polski.

5. W tamtych czasach Turcję nazywano Imperium Osmańskim. Podbiło ono wiele ziem i stało się południowym sąsiadem Polski. Zygmunt Stary zawarł z władcą Turcji – sułtanem pokój i zapewnił Polsce wiele lat spokoju.

6. W 1529 roku po śmierci ostatniego mazowieckiego księcia z rodu Piastów Mazowsze zostało wcielone do Polski (wcześniej było lennem).

7. Po śmierci Zygmunta Starego władzę objął jego syn – Zygmunt II August. Zaczęło się od skandalu, gdyż potajemnie ożenił się on z Barbarą Radziwiłłówną (pochodzącą z potężnego magnackiego rodu z Litwy) , której nie akceptowała jako królowej ani szlachta ani Bona Sforza. Niedługo później Barbara zmarła, a z kolejnego małżeństwa król nie miał dzieci i na nim zakończyła się w Polsce dynastia Jagiellonów w 1572 roku. 

8. Po hołdzie pruskim resztkę państwa krzyżackiego w Inflantach objął zakon kawalerów mieczowych. Byli oni jednak słabi, a ich ziemie chciały podbić Litwa, Rosja, Dania i Szwecja. W 1561 r. mistrz zakonu rozwiązał zakon i poddał Inflanty Zygmuntowi Augustowi, a sam został jego lennikiem władając Kurlandią. Rosja, Dania i Szwecja nie pogodziły się z tym rozwiązaniem i wybuchła pierwsza wojna północna, w wyniku której uczestnicy podzielili się Inflantami.

 

 

 

Temat: Tolerancja religijna w Polsce

1. W Rzeczypospolitej szlacheckiej istniało wiele religii i wyznań. Na ziemiach polskich dominował katolicyzm, na Litwie i Ukrainie prawosławie. Było też wielu wyznających judaizm Żydów a także wyznawców islamu. Luteranizm stał się popularny zwłaszcza wśród mieszczan pochodzenia niemieckiego zamieszkujących Pomorze i Wielkopolskę. Zygmunt Stary pod naciskiem biskupów zabronił porzucania katolicyzmu, ale zakazy te pozostały na papierze. Wiele rodów szlacheckich przyjęło kalwinizm (zwłaszcza w Małopolsce i na Litwie), z którego wyłonili się arianie („bracia polscy”).

2. Szlachta mimo, że w większości pozostałą katolicka, to przeciwstawiała się prześladowaniom religijnym. Stało się tak, gdyż ludzi ci uważali się za wolnych i mogących za siebie decydować. Poza tym uważano, że w imię braterstwa należy bronić innowierców przed szykanami.

Większość katolickiego duchowieństwa ostro potępiała zmianę wyznania, a sądy kościelne skazywały osoby porzucające katolicyzm nawet na karę śmierci. Nikt jednak tych wyroków nie wykonywał. Rzeczpospolita była krajem, w którym panowała tolerancja religijna. Choć Polska była „państwem bez stosów”, to czasem zdarzały się akty przemocy o podłożu religijnym.

3. W 1564 roku w Polsce pojawili się jezuici, którzy zakładali kolegia jezuickie (będące konkurencją dla stojących na bardzo wysokim poziomie szkół protestanckich) i prowadzili działalność kontrreformacyjną. Pozwoliło to zahamować postępy reformacji w Polsce, a nawet przekonać część szlachty do powrotu do katolicyzmu. Pomagała w tym sztuka barokowa, pełna pięknych ozdób.

4. Na ziemiach Rzeczypospolitej zamieszkiwało wielu Żydów. Różnili się oni od reszty społeczeństwa pod wieloma względami, zamieszkiwali zwykle w osobnych dzielnicach. Trudnili się głównie handlem. Płacili podatek, tzw. pogłówne (liczony od osoby), aby robić to sprawnie utworzyli własny parlament – Sejm Czterech Ziem. Na ogół Żydzi z resztą społeczeństwa żyli dobrze, ale zdarzały się konflikty wynikające z handlowej rywalizacji, z izolacji, jaką utrzymywali Żydzi i wynikających z niechęci kłamliwych opowieści o Żydach. Z tych powodów czasem dochodziło do tumultów antyżydowskich, czyli pobić i rabunków, a nawet zabójstw.

 

Temat: Gospodarka dawnej Polski

1. Gospodarka dawnej Polski była oparta na rolnictwie. Choć nie było to korzystne dla państwa (bogatsze były kraje, w których wysoko rozwinięte było rzemiosło i handel), to akurat w XVI wieku przyczyniło się do wzbogacenia polskiej szlachty. W Europie Zachodniej brakowało jedzenia i importowano (sprowadzano) ją z ziem polskich. Ostatecznie ustalił się wtedy podział w Europie – na wschodzie produkowano żywność i ją eksportowani na zachód, gdzie rozwijały się miasta i rzemiosło.

2. Szlachta w Polsce była równa wobec prawa, ale zróżnicowana pod względem majątku:

- drobna szlachta (w kilku posiadali jedną wieś);

- średnia szlachta (właściciele jednej, kilku lub kilkunastu wsi);

- magnateria (bardzo bogata szlachta, posiadacze kilkudziesięciu a nawet kilkuset wsi).

3. Szlachcic był posiadaczem ziemi. Część z niej użyczał w uprawę chłopom, którzy stawali się jego poddanymi (a on ich panem). W zamian za dzierżawę ziemi od pana, chłopi płacili mu czynsz w pieniądzach, albo odpracowywali pańszczyznę (pracowali na ziemi pana).

Folwark był gospodarstwem szlachcica. Ponieważ przynosił duże zyski, to powiększano jego obszar karczując lasy, likwidując nieużytki, zabierając ziemię chłopom i usuwając sołtysów (zarządzających wsią i mających większe gospodarstwa). Zamieniano też chłopom czynsz na pańszczyznę, a w 1520 roku sejm postanowił, że każdy poddany musi odrabiać pańszczyznę. Takie działania spowodowały powstanie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. 

4. Początkowo dla chłopów korzystniejsza była pańszczyzna, ale z czasem liczbę dni do przepracowania zwiększono tak bardzo, że chłopi nie mieli czasu pracować na swoim polu. W dodatku szlachta otrzymała od króla prawo do sądzenia swoich poddanych.

5. Najlepszym sposobem na transport zboża było spławianie jej Wisłą do Gdańska, który po 1466 roku wrócił do Polski. Eksportowano tak dużo zboża, że nasz kraj nazywano spichlerzem Europy. Oprócz zboża eksportowano też drewno i inne towary leśne i rolne. Gdańscy kupcy ogromnie się bogacili na pośredniczeniu w handlu pomiędzy polską szlachtą a kupcami z zachodniej Europy. Miasto stało się tak bogate i potężne, że nawet król musiał się z nim liczyć.

 

----

 

Temat: Renesans w Polsce

1. Rozkwit odrodzenia nastąpił w Polsce za czasów zygmuntowskich. Wraz z królową Boną do naszego kraju przybyli z Italii dworzanie, uczeni i artyści. Sama królowa wspierała rozwój renesansowej kultury, wpływała także na życie codzienne Polaków, na przykład na ich dietę. Nie lubiła polskiej kuchni, więc sprowadziła kucharza z Włoch, upowszechniła spożywanie warzyw, w tym włoszczyzny (sałata, por, seler, kalafior).

2. Zygmunt Stary nakazał przebudowę zamku wawelskiego na modę renesansową. Powiększono okna, a dziedziniec otoczono łukami architektonicznymi, tworząc dziedziniec arkadowy. Zawieszono ogromny dzwon Zygmunt, a włoski architekt Bartolomeo Berrecci zaprojektował kaplicę Zygmuntowską, w której pochowani zostali obaj królowie Zygmuntowie. Znaną na dworze królewskim osobą był błazen Stańczyk, który nie tylko rozweselał ludzi, ale miał też prawo bezkarnie powiedzieć wszystko, na co miał ochotę samemu królowi. Słynął on z mądrości i złośliwego dowcipu.

3. Zygmunt August był kolekcjonerem arrasów, czyli ozdobnych tkanin, na których utkano piękne obrazy.

4. Przykłady renesansowych budowli w Polsce:

a. zamek w Baranowie Sandomierskim z pięknym dziedzińcem arkadowym;

b. miasto Zamość – w całości zaprojektowane i zbudowane w renesansowym stylu przez Jana Zamoyskiego;

5. Polscy pisarze czasów odrodzenia:

Mikołaj Rej	„Żywot człowieka poczciwego” – opis ideału życia szlacheckiego; Rej tworzył w języku polskim, a nie po łacinie.
Jan Kochanowski	Tworzył m. in. fraszki (krótkie, wierszowane i żartobliwe utwory) oraz treny (utwory poświęcone zmarłej osobie), jest twórcą polskiego języka literackiego.
Andrzej Frycz Modrzewski	Dzieło polityczne „O poprawie Rzeczypospolitej” – chciał wzmocnienia władzy króla, utworzenia polskiego Kościoła narodowego, równości wszystkich stanów wobec prawa.

6. Szkoły parafialne były na niskim poziomie i było ich za mało. Gimnazja humanistyczne, zakładane przez protestantów były na wyższym poziomie.

Uniwersytet Jagielloński uczył przestarzałych treści i jego rola malała. W 1579 roku w Wilnie założono nowy uniwersytet, a pod koniec XVI wieku Akademię Zamojską w Zamościu.

 

----

 

Temat: Unia lubelska

1. Od 1386 roku Polskę i Litwę łączyła unia personalna (tylko osoba władcy). Za Zygmunta Augusta przybyło zwolenników ściślejszego połączenia tych dwóch państw:

- polska szlachta uważała, że unia przynosi korzyści obu państwom;

- obawiano się, że po bezpotomnej śmierci króla unia się rozpadnie;

- obawiano się, że gdy Litwa przestanie potrzebować pomocy w walce z Moskwą, to wyjdzie z unii.

Polacy chcieli wcielenia Litwy do Polski tak, aby stała się jej częścią jak np. Wielkopolska. Król był początkowo przeciwny ściślejszej unii, gdyż obawiał się utraty swoich wpływów na litewską szlachtą, ale z czasem zrozumiał, że Litwa potrzebuje polskiej pomocy w walce z coraz silniejszą Moskwą.

2. Nastawienie Litwy do nowej unii:

- mniej zamożna szlachta popierała, gdyż chciała mieć takie same prawa jak polska szlachta;

- wielu magnatów litewskich sprzeciwiała się wobec pomysłu, gdyż obawiali się oni utraty swoich potężnych wpływów na kraj;

- wszyscy Litwini sprzeciwiali się wcieleniu Litwy do Polsk, gdyż obawiali się, że Polacy będą się rządzić na Litwie jak u siebie.

3. W 1569 roku w Lublinie obradował sejm, który miał zadanie wypracować nową unię. Gdy Litwini opuścili obrady, rozgniewany król odłączył od Litwy i przyłączył do Korony: Podlasie, Wołyń i Ukrainę. Posłowie litewscy wrócili do Lublina i podpisali akt unii lubelskiej. Stwierdzał on, iż:

- Polska i Litwa tworzą jedno państwo: Rzeczpospolitą;

- wspólne są: król, sejm, moneta, polityka zagraniczna i obronna;

- osobne pozostają: terytoria, urzędy, armie, skarb, prawa i języki urzędowe;

- Inflanty miały być wspólne.

4. Unia lubelska z 1569 roku była unią realną, czyli przekształcała dwa kraje w jedno państwo, choć zachowały one odrębność. Była to republika, gdzie władzę sprawowała szlachta poprzez sejm i sejmiki, a król panował, ale nie rządził. Dziś nazywamy ten okres pierwszą Rzeczpospolitą, a w XVIII wieku mówiono o Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

5. Skutki unii lubelskiej:

pozytywne	negatywne
Rzeczpospolita stała się silniejsza niż osobne kraje	Litwa domagała się zwrotu przyłączonych do Korony ziem
Wspólny sejm ułatwił rządzenie krajem	Litwini uważali postanowienia unii za korzystniejsze dla Polaków
Szlachta litewska zyskała prawa i przywileje szlachty polskiej

Z czasem szlachta litewska zaczęła się polonizować, ale robiła to dobrowolnie.

 

 

-----------

 

Temat: Bezkrólewie i wolna elekcja

1. Po zawarciu unii lubelskiej Rzeczpospolita była krajem wielonarodowym. Polacy stanowili ok. 40% mieszkańców, Rusini 25%, Niemcy 15%, Litwini 10%, a Żydzi 5%. Również pod względem religijnym występowało duże zróżnicowanie.

2. Szlachta miała najwięcej praw:

- decydowała o losach państwa;

- pozbawiła mieszczan prawa do posiadania ziemi;

- chłopi pracowali na jej utrzymanie.

3. Zygmunt August zmarł bezpotomnie w 1572r. i rozpoczął się okres bezkrólewia. Szlachta aby zapobiec chaosowi zawiązała konfederacje wojewódzkie, które dbały o utrzymanie porządku i sądziły przestępców. Senatorowie na czas bezkrólewia powołali zastępującego króla interrexa, którym został prymas Polski.

4. Sejm z 1573 roku ustalił, że nowego króla wybierze cała szlachta (każdy miał prawo osobiście stawić się na wybór) na sejmie elekcyjnym i będzie to wolna elekcja. Kandydatem mógł zostać każdy szlachcic z kraju i zagranicy.

5. W 1573 r. sejm uchwalił akt konfederacji warszawskiej, na mocy którego:

- Polska i Litwa wspólnie wybiorą króla;

- król przysięgnie, że zachowa wszystkie prawa szlachty;

- będzie panował pokój religijny i wolność wyznania (zagwarantowano tolerancję religijną)

6. W 1573 roku na polach pod Warszawą dokonano pierwszej wolnej elekcji. Senatorowie siedzieli w budynku nazywanym szopą, szlachta dookoła. Po nabożeństwie ogłoszono kandydatów. Województwa po kolei głosowały, a konieczna była jednomyślność. Wybrano Henryka Walezego, brata króla Francji.

7. Obawiając się, że nowy król może łamać obietnice, zmuszono go do podpisania dwóch dokumentów:

- Artykuły henrykowskie – zatwierdzenie wolnej elekcji, władzy sejmu nad podatkami, senatu nad wojną i pokojem, przestrzeganie konfederacji warszawskiej i zwoływanie sejmu co dwa lata. Gdyby je złamał, szlachta miała prawo pozbawić go tronu.

- Pacta conventa – osobiste obietnice króla (np. utrzymanie wojska, budowa twierdzy, itp.).

8. Henryk Walezy na wieść o śmierci swego brata wyjechał z Polski w 1574 roku i już nie wrócił.

 

----

 

Temat: Panowanie Stefana Batorego

1. Po detronizacji Henryka Walezego doszło do kolejnej wolnej elekcji. W 1575 roku doszło do podwójnego wyboru – magnaci wybrali królem cesarza Maksymiliana Habsburga, a szlachta obwołała królem siostrę Zygmunta Augusta – Annę Jagiellonkę, wyznaczając na jej męża władcę Siedmiogrodu (część Węgier) – Stefana Batorego. Na szczęście do wojny domowej nie doszło, gdyż cesarz zmarł.

2. Stefan Batory poślubił Annę Jagiellonkę w 1576 roku i to on kierował Rzeczpospolitą. Był to wybitny wódz, dobry polityk. W polityce wewnętrznej:

- popierał jezuitów, ich kolegium w Wilnie zmienił w uniwersytet;

- sprzeciwiał się nietolerancji religijnej;

- utworzył piechotę wybraniecką – piesze wojsko oparte na chłopach z dóbr królewskich.

3. Najbliższym współpracownikiem króla był Jan Zamoyski – wybitny polityk, który pomagał władcy wprowadzać reformy, ale dbał też o swój majątek.

4. Po upadku potęgi Mongołów księstwa ruskie odzyskały swobodę. Część z nich podbiła Litwa (płd.-zach. Ruś), a część Moskwa (płn.-wsch. Ruś). Tak powstało Wielkie Księstwo Moskiewskie. Władcy moskiewscy marzyli o zjednoczeniu całej Rusi, a w XVI wieku ogłosili Moskwę „trzecim Rzymem” i obrońcą wiary prawosławnej. Zaczęli się nazywać carami (od słowa „cesarz”) i samowładcami. Pierwszym carem był Iwan IV Groźny, bardzo brutalnie rządzący państwem, które było jednak bardzo zacofane względem Europy. Iwan IV reformował kraj, prowadził też wojny z sąsiadami. Podbił Inflanty, co stało się powodem do wojny Rzeczypospolitej z Moskwą w latach 1577-1582.

5. Wojna z Moskwą pokazała talent Batorego oraz przewagę Rzeczypospolitej nad Moskwą. Zdobyto kilka twierdz ( Połock, Psków, Wielkie Łuki), aż w 1582 roku zawarto rozejm (przerwa w wojnie) i ustalono, że Inflanty oraz Połock z częścią tamtego województwa zostaną przyłączone do Rzeczypospolitej. Po śmierci Iwana Groźnego król Batory chciał kolejnej wojny z Moskwą i jej podbicia, aby potem pokonać wspólnymi siłami Turcję, jednak w 1586 roku zmarł. Tak zakończył się „złoty okres” naszego państwa.

Nowa wolna elekcja wyłoniła w 1587 roku nowego króla. Był nim Zygmunt III Waza.

 

Temat: Wojny ze Szwecją

1. Po śmierci Stefana Batorego nowym królem Rzeczypospolitej w 1587 roku został  Zygmunt III Waza (był synem króla Szwecji i siostry Zygmunta Augusta). Najpierw jednak trzeba było pokonać innego kandydata do polskiej korony – arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Zygmunt III zapoczątkował nową dynastię – Wazów.

2. Gdy zmarł ojciec Zygmunta III doszło do unii personalnej Rzeczypospolitej i Szwecji. Jednak niedługo później luterańska Szwecja zbuntowała się przeciwko katolickiemu Zygmuntowi Wazie i w wyniku wojny domowej nowym królem Szwecji został jego wuj – Karol.

3. Wojny polsko-szwedzkie w XVII wieku:

Czas trwania	Przyczyny	Ważne bitwy i skutki
1600-1611	- walka o Inflanty; - Zygmunt III chciał odzyskać tron Szwecji;	- 1605 – bitwa pod Kircholmem – zwycięstwo Rzeczypospolitej dowodził hetman Jan Karol Chodkiewicz
1626-1629	- Szwedzi chcieli zdobyć wybrzeże M. Bałtyckiego (polskie Inflanty i Pomorze); - Zygmunt III wciąż tytułował się królem Szwecji;	- 1627 – bitwa morska pod Oliwą – wygrana polskiej floty - 1629 – bitwa pod Trzcianą – zwycięstwo hetmana Stanisława Koniecpolskiego - rozejm, wojna przegrana, utrata kontroli nad większością Inflant i nad portami Prus.
1655-1660 II wojna północna	- Szwedzi chcieli zdobyć wybrzeże M. Bałtyckiego (polskie Inflanty i Pomorze); - polscy Wazowie wciąż tytułowali się królami Szwecji;	- poddanie się szlachty wielkopolskiej pod Ujściem; - zdrada hetmana wielkiego litewskiego Janusza Radziwiłła i przejście na stronę króla Karola X Gustawa; - zajęcie większości Rzeczypospolitej przez Szwedów; - walka partyzancka (szarpana) przeciwko Szwedom – Stefan Czarniecki; - obrona klasztoru na Jasnej Górze (1655), dowodził przeor Augustyn Kordecki; - pokój w Oliwie – 1660 r.- utrata większości Inflant i tytułu króla Szwecji przez Wazów polskich.

Szwedzi mieli ogromną przewagę na morzu, a ich król Gustaw Adolf był jednym z najwybitniejszych dowódców w historii.

4. Niekorzystny rozejm z 1629 roku został naprawiony dzięki królowi Władysławowi IV, który w 1635 roku podpisał ze Szwedami nowy, 26-letni rozejm, na mocy którego Szwedzi wycofali się z Prus i zrezygnowali z pobierania 3,5% cła od polskiego handlu.

5. Podczas potopu szwedzkiego (1655-1660) szlachta masowo przyjmowała zwierzchność króla Szwecji Karola Gustawa, gdyż była skłócona z Janem Kazimierzem, władca szwedzki pochodził z tej samej dynastii, a poza tym liczono na pomoc Szwedów w wojnach z innymi wrogami.

6. Szwedzi szybko rozgniewali polskie społeczeństwo gdyż łupili kraj, łamali obietnice, a będąc luteranami gardzili religią katolicką i bezcześcili kościoły. Stefan Czarniecki dowodził wojną przeciwko nim, ale mając za mało żołnierzy prowadził wojnę partyzancką (szarpaną) wyniszczając siły Szwedów. W 1656 roku Jan Kazimierz złożył śluby lwowskie oddając Polskę pod panowanie Matki Boskiej i obiecując poprawę doli chłopów (nie dotrzymał tej obietnicy).

7. Aby przeciągnąć na swoją stronę pruskiego elektora, w 1657 roku Jan Kazimierz przyznał Prusom niezależność w zamian za odstąpienie od Szwedów.  

 

-----

 

Temat: Wojny z Moskwą

1. Niedługo po śmierci cara Iwana Groźnego w Państwie Moskiewskim rozpoczął się okres tzw. „wielkiej smuty” (czyli niezgody). Nastały wojny domowe, głód i interwencje obcych państw. Pojawił się człowiek, który twierdził, że jest cudownie ocalałym od śmierci synem Iwana Groźnego – Dymitrem. Mimo, że był oszustem, to uzyskał pomoc polskich magnatów liczących na zdobycie władzy i bogactw. Pomogli mu oni zostać carem, ale lud Moskwy zbuntował się, Dymitra i wielu Polaków zabito. Pojawił się nowy Dymitr-samozwaniec, a nowy car – Wasyl Szujski zawarł przymierze ze Szwecją. Zygmunt III obawiając się rosyjsko-szwedzkiej współpracy zebrał wojsko i rozpoczął polską interwencję w Moskwie. Wydarzenia te nazywamy dymitriadami. Wojnę tę rozpoczęto bez zgody szlachty.

2. Po zajęciu przez Polaków Moskwy i wzięciu do niewoli cara Wasyla Szujskiego, rosyjscy bojarzy wybrali nowym carem królewicza Władysława, na co nie zgodził się Zygmunt III, chcąc korony dla siebie. Niedługo później mimo zdobycia Smoleńska przez Polaków, w Moskwie wybuchło antypolskie powstanie. Nowym carem został w 1613 roku Michał Romanow, który zapoczątkował dynastię rządzącą w Rosji przez trzysta lat.

3. Po zawarciu ugody perejesławskiej pomiędzy Kozakami a Rosją, car rozpoczął w 1654 wojnę z Rzeczpospolitą aby przyłączyć całą Ukrainę do swojego państwa. Wojska rosyjskie zajęły dużą część Litwy i spaliły Wilno. Dalsze postępy zahamował „potop” szwedzki.

4. Część Kozaków uznała, że korzystniej będzie współpracować z Polską niż Rosją i zawarła w 1658 roku ugodę w Hadziaczu, na mocy której Rzeczpospolita stałą się związkiem trzech państw: Polski, Litwy i Ukrainy. Była to jednak za późna próba dogadania się z Kozakami, gdyż większość z nich jej nie uznała.

5. Kolejne walki pomiędzy Rzeczpospolitą a Rosją nie dały rozstrzygnięcia i w 1667 roku państwa te podpisały rozejm w Andruszowie. Ukraina została podzielona między nie wzdłuż Dniepru, a Rzeczpospolita oddała zdobyte wcześniej ziemie (ziemia smoleńska).

6. Wojny polsko-moskiewskie w XVII wieku:

Czas trwania	Przyczyny	Ważne wydarzenia
1609-1618	Interwencja wobec sojuszu rosyjsko-szwedzkiego	- 1610 – bitwa pod Kłuszynem – wygrana przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, zajęcie Moskwy przez Polaków; - 1618 – rozejm – nabytki terytorialne na wschodzie (ziemia smoleńska).
1654-1667	Walka o Ukrainę i dostęp do Morza Bałtyckiego dla Rosji	- zdobycie i spalenie przez Rosjan Wilna; - polsko-kozacka ugoda w Hadziaczu (1658); - rozejm w Andruszowie (1667) – utrata przez Rzeczpospolitą połowy Ukrainy i ziemi smoleńskiej

 

 

---

 

Temat: Powstanie Chmielnickiego

1. Po śmierci Zygmunta III szlachta w 1632 roku wybrała królem jego syna – Władysława IV. Szybko pokonał on wrogów liczących na osłabienie Rzeczypospolitej.

2. Po przyłączeniu do Korony Ukrainy zaczęli na nią przybywać osadnicy z Polski. Dzięki udoskonalonym metodom uprawy ziemi majątki przynosiły wielkie zyski, ale korzystali na tym magnaci (Polacy i Rusini, którzy spolonizowali się, czyli przyjęli polską kulturę). Byli tak bogaci i wpływowi, że nazywano ich „królewiętami”, utrzymywali prywatne armie. Tamtejsi chłopi i większość szlachty nadal czuli się Rusinami i na ogół wyznawali prawosławie. W ten sposób na Ukrainie panował podział narodowościowy i religijny.

3. Powody wrogości mieszkańców Ukrainy wobec Polaków:

Powody polityczne	Rusini domagali się takich samych praw i przywilejów jak mieli Litwini. Chcieli też zrównania w prawach biskupów prawosławnych z katolickimi. Sejm się na to nie godził.
Powody ekonomiczne	Za dobrobyt polskich i spolonizowanych magnatów i szlachty płacili ukraińscy chłopi, których wyzyskiwano.
Relacje z Kozakami zaporoskimi	Zygmunt August stworzył rejestr (spis) Kozaków, którzy podlegali hetmanowi i otrzymywali żołd (wypłatę żołnierza). Szlachta nie zgadzała się na powiększenie rejestru Kozaków, którzy byli tym oburzeni.

4. Kozacy byli odważnymi, ale niezdyscyplinowanymi żołnierzami. Sami wybierali swoich wodzów, szanowali ich za odwagę, nie za pochodzenie. Często dołączali do nich zbiegli z innych ziem ludzie uciekający przed prawem.

5. Kozacy liczyli na wsparcie Władysława IV i jego plany wojny z Turcją. Gdy sejm zablokował tę wojnę, sprzymierzyli się ze swymi dotychczasowymi wrogami – Tatarami i wybuchło powstanie, na czele którego stanął Bohdan Chmielnicki. Do powstańców dołączyły masy ludności, które za swych śmiertelnych wrogów uznawały szlachtę, księży i Żydów. Mordowano wszystkich pasujących do tego opisu, bez względu na wiek.

Po klęsce pod Piławcami walkę z powstańcami prowadził magnat Jeremi Wiśniowiecki, którego armia nie tylko walczyła z wrogiem, ale również popełniała okrucieństwa wobec ludności ukraińskiej.

6. Przebieg powstania:

Bitwa pod Żółtymi Wodami (1648)	Mała i źle dowodzona (na jej czele stał syn hetmana) armia polska poniosła klęskę;
Bitwa pod Korsuniem (1648)	Armia koronna dowodzona przez hetmanów została rozbita, dowódcy dostali się do niewoli;
Bitwa pod Piławcami (1648)	Armia wsparta pospolitym ruszeniem uciekła w popłochu przed Kozakami i Tatarami;
Oblężenie Zbaraża (1649)	15 tyś. Wojsk polskich oblężonych było przez 100 tyś. Kozaków i Tatarów. Wszystkie ataki odparto.
Ugoda zborowska (1649)	Król podczas próby odsieczy dla Zbaraża zawarł porozumienie z Kozakami (chan Tatarów zażądał tego). Chmielnickiego uznano hetmanem, rejestr kozacki zwiększono. Było to rozwiązanie tymczasowe tylko.
Bitwa pod Beresteczkiem (1651)	Armia koronna dowodzona przez samego Jana Kazimierza rozgromiła Kozaków i Tatarów. Zwycięstwa to jednak zmarnowano.

7. Bohdan Chmielnicki chcąc pokonać Rzeczpospolitą zawarł w 1654 roku ugodę w Perejesławiu z carem Rosji. Kozaków z Rosją łączyła religia, podobne języki, obyczaje i historia. Był to błąd, bo Rosja nie zamierzała dać Kozakom większej wolności niż mieli w Rzeczypospolitej. Car planował wcielić Ukrainę do Rosji.

 

----

 

Temat: Wojny z Turcją

1. Przyczyny wojen Rzeczypospolitej z Turcją:

- polscy magnaci mieszali się w sprawy państw podbitych przez Turcję (Mołdawii i Wołoszczyzny);

- Kozacy atakowali ziemie tureckie, a Tatarzy najeżdżali i plądrowali tereny Rzeczypospolitej.

2. Turcję nazywano Imperium Osmańskim. Rządził nią sułtan, którego głównym pomocnikiem był urzędnik – wezyr. Najlepszymi oddziałami ogromnej tureckiej armii byli janczarzy (od młodości wychowywani w fanatycznym oddaniu sułtanowi i islamowi). Lennikiem Turcji był Chanat Krymski (Tatarzy), których przywódcą był chan. Tatarzy co roku urządzali wyprawy na obce państwa, podczas których plądrowali, mordowali i porywali ludzi (jasyr) aby ich sprzedać na targu niewolników.

3. Wojny Rzeczypospolitej z Turcją:

1620-1621	- hetman Stanisław Żółkiewski uprzedził najazd turecki i w 1620 r. wkroczył do Mołdawii, odparto atak pod Cecorą, ale podczas odwrotu nastąpiła klęska i śmierć hetmana. - w 1621 roku wojska polsko-litewsko-kozackie obroniły się pod Chocimiem przed ogromną armią turecko-tatarską. Podczas oblężenia zmarł hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz. - na mocy pokoju utrzymano granicę na Dniestrze, a król i sułtan obiecali powstrzymywać Kozaków i Tatarów przed wyprawami.
1672-1673	- w 1672 roku Turcy zdobyli potężną twierdzę w Kamieńcu Podolskim, zajęli podole i część Ukrainy. - haniebny dla Rzeczypospolitej pokój w Buczaczu (1672) – oddanie Podola i części Ukrainy, płacenie corocznego haraczu. - sejm nie zaakceptował pokoju. Zebrano armię i hetman wielki koronny Jan Sobieski odniósł ogromne zwycięstwo pod Chocimiem w 1673 roku. - zawarcie rozejmu w Żurawnie (1676) – Podole pozostało przy Turcji, odzyskano fragment Ukrainy, sułtan zrezygnował z haraczu.
1683	- Wypełniając postanowienia polsko-austriackiego sojuszu, Jan III Sobieski dowodząc połączonymi wojskami polsko-niemiecko-austriackimi rozgromił ogromną turecko-tatarską armię oblegającą Wiedeń – odsiecz wiedeńska.
1699	- Rzeczpospolita zawarła z Turcją pokój w Karłowicach. Odzyskano ziemie utracone w 1672 roku.

4. Po abdykacji (rezygnacji z tronu) Jana Kazimierza, w 1669 roku szlachta wybrała królem Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Nie miał on cech dobrego króla, a wspierali go zwolennicy współpracy z Austrią. Wrogami słabego króla byli zwolennicy współpracy z Francją, na czele których stał hetman wielki koronny – Jan Sobieski. Wzajemna niechęć i konflikty osłabiały państwo, które stawało się łatwym celem. Tak utracono Kamieniec Podolski, a ogromnej armii turecko-tatarsko-kozackiej hetman Jan Sobieski mógł przeciwstawić 3 tysiące żołnierzy.

5. Gdy Michał Korybut Wiśniowiecki zmarł, nowym królem wybrano w 1674 roku Jana Sobieskiego, który zdobył ogromną popularność wśród szlachty po wspaniałym zwycięstwie odniesionym pod Chocimiem (1673). Sobieski koronował się dopiero w 1676 roku, gdyż wcześniej zajmował się prowadzeniem wojny z Turcją.

6. Jan III Sobieski uznał, że korzystniejsze dla Rzeczypospolitej od współpracy z Francją będzie związanie się sojuszem z Austrią, która też była zagrożona ze strony Turcji. W 1683 roku ogromna turecko-tatarska armia pod dowództwem wezyra Kara Mustafy rozbiła Austriaków i obległa Wiedeń. Jan III ruszył z odsieczą i 12 września 1683 roku dowodząc połączonymi siłami Austriaków, Niemców i Polaków rozgromił Turków, a kluczowa okazała się szarża polskiej ciężkiej jazdy wyposażonej w kopie - husarii. Zwycięstwo to rozsławiło Sobieskiego i Rzeczpospolitą w całej Europie, ale nie zostało w pełni wykorzystane, gdyż w kraju wielu magnatów było wrogich królowi i działało na jego szkodę. Zrywano sejmy, krzyżowano wszystkie plany króla, nawet te, które miały służyć Rzeczypospolitej. Jan Sobieski był coraz bardziej rozgoryczony tym oporem, najchętniej przebywał w swoim pałacu w Wilanowie.  

7. Dopiero w 1699 roku zawarto z Turkami pokój w Karłowicach, na mocy którego odzyskano utracone wcześniej ziemie. To była ostatnia wojna Polski z Turcją.

 

-----

 

Temat: Kryzys Rzeczypospolitej

1. Po wojnach z połowy XVII wieku terytorium Rzeczypospolitej zmalało z ok. 1 mln km² do ok. 730 tyś. km², a liczba ludności z ok. 11 mln do 6-7 mln. Stało się tak na skutek wojen, chorób, głodu i strat terytorialnych. Kraj był wyniszczony w wyniku grabieży przeprowadzanej przez liczne armie. Wybijano monety z mniejszą zawartością srebra, co powodowało spadek ich wartości – dewaluację.

2. Ponieważ wrogami Rzeczypospolitej byli innowiercy, w kraju nastąpił koniec tolerancji religijnej. W 1658 roku wygnano z Polski arian, a tym, którzy pozostali groziła kara śmierci. Później wprowadzono zakaz odstępowania od wiary katolickiej pod groźbą śmierci.

3. Potęga magnatów była ogromna. Choć część z nich dbała o Rzeczpospolitą, to jednak wszyscy skupiali się na potędze własnego rodu. Zniszczenia dotknęły ich mniej niż resztę ludności, a zubożała szlachta zaczęła się uzależniać od bogatych magnatów (np. głosowali jak chciał ich opiekun). Król mianując ludzi na urzędy nie mógł się kierować ich umiejętnościami, tylko koligacjami rodzinnymi. Magnaci od połowy XVII wieku odgrywali decydującą rolę w Rzeczypospolitej i dążyli do dalszego osłabiania pozycji króla.

4. Szlachta nie chciała słyszeć o jakimkolwiek ograniczeniu „złotej wolności” (czyli praw, jakie im przysługiwały). Na sejmie obowiązywała zasada jednomyślności – nie lekceważono nawet jednego głosu sprzeciwu. Dyskutowano i starano się przekonać wszystkich. Obowiązywała też zasada jedności – wszystkie ustawy danego sejmu traktowano jako jedną – jeśli odrzucano jakąś, to nieważne były wszystkie. Gdy sejm obradował 6 tygodni i nie zdążył uchwalić ustaw, przedłużano go za zgodą posłów. Przełomowy był rok 1652, gdy poseł Władysław Siciński nie zgodził się na wydłużenie obrad – było to pierwsze zastosowanie liberum veto (prawo pojedynczego posła do zerwania sejmu). Marszałek sejmu mógł jeszcze próbować coś wymyślić, ale postanowił po prostu uznać sejm za zerwany. Z czasem zrywano coraz więcej sejmów.

5. Liberum veto początkowo uznawano za szkodliwe, ale z czasem zaczęto je traktować jako podstawę „złotej wolności” szlacheckiej. Tymczasem prawo to służyło magnatom do prowadzenia prywatnej polityki i obcym państwom, które mogły paraliżować działanie Rzeczypospolitej.

6. Po „potopie” król Jan Kazimierz zaproponował reformę:

- przyjmowanie ustaw większością głosów;

- ustalenie stałych podatków;

- wprowadzenie monarchii dziedzicznej zamiast wolnej elekcji.

Projekt oburzył szlachtę, a król poszukał pomocy obcych państw. Duża część szlachty nie ufała królowi i pod przywództwem magnata Jerzego Lubomirskiego ogłosiła w 1665 roku rokosz, czyli bunt przeciwko władcy. Doszło do wojny domowej, Lubomirski ostatecznie wyjechał z kraju. W 1668 roku Jan Kazimierz abdykował, czyli zrzekł się tronu.     

 

------------

 

Temat: Barok i sarmatyzm

1. Pogorszenie się warunków życia ludzi w Europie spowodowało zmiany w postrzeganiu świata. Głód i wojny powodowały strach i niepewność, a ludzie szukali pocieszenia w religii. Kościół katolicki chcąc przyciągnąć wiernych (protestanci budowali skromne świątynie) organizował pełne przepychu ceremonie oraz budował imponujące rozmachem i zdobieniami kościoły. Przykładem jest jezuicki kościół Il Gesù, który zaczęto budować w 1568 roku. Wnętrze tego kościoła stanowiło jedną dużą przestrzeń (dawniej było inaczej), jedynie nawy boczne były oddzielnymi kaplicami. Budowla ta stała się wzorem dla innych, rozpoczął się nowy styl w architekturze – barok.

2. Barok cechował się „lękiem przed pustką”, starano się wypełnić każde wolne miejsce jakąś ozdobą. Rzeźby przedstawiały postacie w ruchu.

Giovanni Lorenzo Bernini – włoski rzeźbiarz, stworzył konfesję św. Piotra (kamienny baldachim w bazylice św. Piotra w Watykanie) oraz zaprojektował półokrągłe kolumnady na placu św. Piotra.

3. W malarstwie barokowym widać umiejętne posługiwanie się światłocieniem. Wybitnym malarzem był Rembrandt.

4. W literaturze skupiano się na formie, a nie na treści. Styl pisarki miał być zachwycający i zadziwiający.

5. Barok w Polsce trwał od końca XVI wieku do końcówki XVIII wieku.

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie	Wzorowany na Il Gesù
Zamek Królewski w Warszawie	Przebudowany w stylu barokowym na polecenie Zygmunta III
Pałac w Wilanowie	Wybudowany przez Jana Sobieskiego
portrety trumienne	Typowe dla Rzeczypospolitej

6. Sarmatyzm był światopoglądem polskiej szlachty, jej stylem życia w czasach baroku. Uważała ona błędnie, że inaczej od reszty mieszkańców Rzeczypospolitej jest potomkami wojowniczego ludu Sarmatów. Ponad wszystko ceniła wolność, ustrój Rzeczypospolitej uważała za najlepszy na świecie, a o sobie miała przesadnie dobre mniemanie. Ideałem był szlachcic-ziemianin, który dbał o swoje gospodarstwo, a w razie zagrożenia ojczyzny lub wiary bronił ich szablą. W rzeczywistości ustrój Rzeczypospolitej był coraz bardziej zacofany, inne kraje się wzmacniały, a szlachta nie chciała słyszeć o jakichkolwiek zmianach.

 

----------------

 

Nowy rozdział

Temat: Absolutyzm we Francji

1. Większość mieszkańców Francji stanowili katolicy, ale dużo było też wyznawców kalwinizmu, których nazywano tam hugenotami. Doszło do wojen religijnych, które zakończyć miał ślub pomiędzy hugenockim księciem Henrykiem i katolicką księżniczką. Zamiast ślubu doszło jednak do masakry. W noc św. Bartłomieja 1572 r. katolicy zdradziecko zaczęli mordować zaproszonych na ślub hugenotów. Wojna rozgorzała na nowo. Ostatecznie zwyciężył Henryk IV, który przeszedł na katolicyzm i w 1598 r. ogłosił edykt nantejski, który dał hugenotom częściową wolność wyznania (mogli obejmować urzędy, zakładać szkoły, dostali 100 twierdz jako zabezpieczenie tej umowy).

2. Henryk IV został zamordowany przez fanatyka, a tron objął jego niepełnoletni syn, nad którym kontrolę uzyskał pierwszy minister – kardynał Richelieu. Był to wybitny i bezwzględny polityk, który chciał za wszelką cenę wzmocnić władzę króla dzięki likwidacji niezależności hugenotów i podporządkowanie arystokracji władcy. Pokonano hugenotów, odebrano im twierdze, ale nadano wolność wyznania. Arystokracja walczyła o swoją niezależność organizując bunty i spiski, które kardynał brutalnie tłumił. Kierował się racją stanu, czyli interesem własnego państwa. Nie wahał się zawrzeć sojuszu z Turcją przeciwko katolickiej Austrii.

3. Ludwik XIV objął samodzielne rządy w 1661 roku. Zaprowadził absolutyzm – pełnił władzę samodzielnie, bez pomocy rządu i parlamentu. Była to monarchia absolutna – król ustanawiał prawa, decydował o wojnie lub pokoju, był najwyższym sędzią. Król przeniósł się do pałacu w Wersalu, gdzie zgromadził wszystkich arystokratów – pod okiem króla nie mogli spiskować. Organizowano codzienne bale, a Ludwika XIV nazywano Królem Słońce. Francuska kultura dworska stała się przykładem dla całej Europy.

4. Francja Ludwika XIV stała się największą w Europie potęgą. Minister finansów – Jean Baptiste Colbert zreformował podatki, dzięki czemu król miał więcej pieniędzy. Rozwijano sprzedaż towarów poza Francję (eksport), a utrudniano sprowadzanie ich z zagranicy (import). Francja miała liczną, stałą armię a na granicach wybudowano potężne twierdze. Prowadzono wiele wojen, dzięki którym powiększył się kraj, ale kosztowały one bardzo dużo.

5. W czasach Ludwika XIV rozwijała się francuska kultura. Król płacił artystom, a ci sławili jego panowanie. Wybitnym dramatopisarzem był Molier, autor wielu komedii.

6. W 1685 roku Ludwik XIV zniósł edykt nantejski. Większość hugenotów przyjęła katolicyzm, ale wielu kupców i rzemieślników opuściło kraj i tym samym osłabiło francuską gospodarkę. Również los chłopów był ciężki, gdyż bezwzględnie zabierano im plony i tłumiono bunty.

 

----

-----

 

Temat: Monarchia parlamentarna w Anglii

1. Długoletnie rządy córki Henryka VIII – Elżbiety I Wielkiej nazywamy czasami elżbietańskimi. Był to okres rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju. Anglicy założyli pierwsze kolonie i rozwijali handel. Swoje dzieła tworzył William Shakespeare (Szekspir). Udało się też obronić przed atakującą Anglię hiszpańską Wielką Armadą. 

2. Następcą Elżbiety I został Jakub I Stuart, który był władcą Szkocji. On i jego syn i następca – Karol I byli katolikami, co w połączeniu z dążeniem do absolutyzmu zniechęcało do nich większość Anglików. Aby zebrać nowe podatki Karol I zwołał parlament, który składał się z Izby Lordów (dostojnicy duchowni i świeccy) oraz Izby Gmin (rycerze i ważniejsi mieszczanie). Najostrzej wobec króla wystąpili purytanie – angielscy protestanci chcący oczyszczenia anglikanizmu z pozostałości katolickich. Parlament nie zgodził się na wysokie podatki, więc król go rozwiązał a kilku parlamentarzystów aresztował i samowolnie narzucił nowe podatki. Lud był oburzony, a dążenie do absolutyzmu spowodowały wybuch buntu w Szkocji. Karol I potrzebował pieniędzy na wojnę, więc zwołał kolejny parlament, ale ten zamiast dać pieniądze zaczął oskarżać króla o łamanie praw, więc został rozwiązany. Gdy powstańcy szkoccy wkroczyli do Anglii król zwołał jeszcze jeden parlament (1640), ale ponownie posłowie nie zgadzali się na podatki, w dodatku uzyskali kontrolę nad władcą – nie mógł rozwiązać tego parlamentu. Te wydarzenia rozpoczęły rewolucję angielską (1640- 1660).

3. Karol I chcąc odzyskać niezależność chciał aresztować opornych, ale doprowadził tylko do wybuchu angielskiej wojny domowej. Parlament powołał Armię Nowego Wzoru (dobrze zorganizowana i zdyscyplinowana) organizowaną przez Oliwiera Cromwella i rozgromił wojska Karola I. Cromwell nie zgodził się na ugodę z królem, odsunął umiarkowanych posłów i doprowadził do skazania króla na śmierć. W 1649 roku Karol I został ścięty, a Anglię ogłoszono Republiką Angielską. Władze sprawował Cromwell jako lord protektor dzięki poparciu swojego wojska – Anglia była dyktaturą wojskową.

4. Surowe purytańskie rządy zniechęciły wielu Anglików do republiki. Po śmierci Oliwiera Cromwella parlament wezwał w 1660 r. syna Karola I – Karola II do powrotu do kraju, a Anglia znów stała się monarchią.

5. Brat i następca Karola II – Jakub II zniechęcił lud swoim nastawieniem do religii oraz dążeniem do absolutyzmu. Dlatego angielscy politycy zaproponowali koronę protestanckiemu władcy Holandii – Wilhelmowi III Orańskiemu. Jakub II zbiegł do Francji, a tę zmianę króla nazwano chwalebną rewolucją. W 1689 roku Wilhelm Orański zaprzysiągł Deklarację praw – dokument, który ustalił zakres praw parlamentu i króla, przekształcając Anglię w monarchię parlamentarną. 

 

-----

 

Temat: Oświecenie w Europie

1. W XVIII wieku w Europie zapanował stary ład, który opierał się na trzech filarach:

- monarchia absolutna;

- poparcie Kościoła dla władcy;

- szlachta i duchowieństwo nie musiały pracować, wykorzystywały chłopów.

2. Pojawiła się wtedy grupa bogatych i wykształconych mieszczan, którzy krytykowali stary ład i domagali się udziału we władzy.

3. Od XVII wieku szybko rozwijała się nauka. Benjamin Franklin skonstruował piorunochron. W Europie wynaleziono termometr, zbudowano maszynę parową. Bracia Montgolfier odbyli pierwszy lot balonem. Coraz więcej ludzi umiało czytać i pisać, powstawały gazety i czasopisma. Tak narodziła się nowożytna nauka oparta na obserwacji i doświadczeniu, kierująca się rozumem, a nie wiarą.

4. Chcąc wszystko poznać i zbadać rozumem czyli w sposób racjonalny myśliciele (filozofowie) tamtych czasów stworzyli ruch nazwany oświeceniem. Zaatakowali filary starego ładu. Domagali się równych praw dla wszystkich, wolności słowa i wyznania oraz zniesienia tortur. Chcieli wprowadzenia oświaty dla prostego ludu – były to wszystko ideały oświecenia.

5. Deizm to pogląd, że Bóg istnieje, ale po stworzeniu świata przestał w niego ingerować.

6. Wybitni przedstawiciele oświecenia:

Jean-Jacques Rousseau	Chciał zawarcia nowej, sprawiedliwej umowy społecznej, w wyniku której powstanie państwo gdzie wszyscy będą mieć takie same prawa
Monteskiusz	Opracował trójpodział władzy na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władze te powinny być od siebie niezależne.
Denis Diderot i encyklopedyści	Wydawali Wielką Encyklopedię francuską, która zawierała wszystkie najważniejsze odkrycia naukowe, wiedzę z dziedzin rzemieślniczych i obyczajowych.
Wolter	Napisał powiastki filozoficzne – opowieści omawiające zagadnienia filozoficzne.

 

7. Artyści z czasów oświecenia szukali inspiracji w antyku i go naśladowali. Tak powstał styl nazywany klasycyzmem.

 

-----

 

Temat: Nowe potęgi w Europie.

1. Rosja pod koniec XVII wieku była bardzo zacofana. Dopiero panowanie cara Piotra I Wielkiego to zmieniło. Zreformował on i powiększył państwo:

- usprawnił administrację państwową;

- sprowadzał z Zachodu rzemieślników i zakładał manufaktury (duże zakłady produkcyjne wykonujące prace ręcznie);

- rozbudował i unowocześnił armię oraz zbudował flotę;

- założył Akademię Nauk i liczne szkoły;

- zmieniał obyczaje – kazał golić brody i nosić zachodnie stroje.

2. Piotr I rządził brutalnie, ale skutecznie. Po wygranej wojnie ze Szwedami zdobył dla Rosji dostęp do Bałtyku i kazał wybudować nową stolicę – Sankt Petersburg. Car stworzył podwaliny pod Imperium Rosyjskie.

3. Kolejnym wybitnym władcą Rosji była caryca Katarzyna II Wielka. Przeprowadziła ona reformy w duchu oświecenia, podzieliła kraj na obszary – gubernie zarządzane przez mających sporo władzy gubernatorów. Jednak w najważniejszych kwestiach utrzymała monarchię absolutną i była bezwzględna.

4. Od 1525 roku Prusy Książęce były lennem Polski. Podczas potopu władca pruski opowiedział się po stronie Szwedów i odstąpił ich dopiero, gdy w zamian uzyskał zwolnienie z zależności od Polski (1657). Rozwijano i powiększano armię, Prusy wkroczyły na drogę militaryzmu. W 1701 roku powstało Królestwo Prus. Twórca jego potęgi był Fryderyk II Wielki, który wprowadził w swoim państwie wiele ideałów oświeceniowych (tolerancja religijna, oświata, rozwój gospodarczy) ale sprawował władzę absolutną. Takie połączenie nazywamy absolutyzmem oświeconym. Pokonał Austrię i odebrał jej Śląsk. Był pomysłodawcą pierwszego rozbioru Polski.

5. Od średniowiecza w Austrii rządził ród Habsburgów, który przejął też koronę Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego (luźny związek państw niemieckich, brak realnej władzy cesarza). W 1740 roku władzę w Austrii objęła Maria Teresa. Zapoczątkowała ona reformy w duchu absolutyzmu oświeconego (unowocześnienie administracji, armii, oświaty, poprawa losu chłopów). Jej następcą był Józef II, który kontynuował reformy – wprowadził tolerancję religijną i wolność osobistą chłopów. Rozbudował armię. 

 

-----

 

Temat: Powstanie Stanów Zjednoczonych

1. Rdzennymi mieszkańcami Ameryki są Indianie. Europejczycy zaczęli się tam osiedlać od XVII wieku. Uciekali przed biedą albo prześladowaniami religijnymi. Razem z napływem ludzi z Europy zaczęło się spychanie Indian (podzielonych na mniejsze, skłócone ze sobą plemiona) w głąb kontynentu.

2. Anglicy do połowy XVIII wieku założyli trzynaście kolonii, do których przybywali też mieszkańcy innych krajów oraz wielu niewolników z Afryki (1/4 ludności kolonii). Kolonie różniły się miedzy sobą – na południu dominowały wielkie plantacje, na północy małe farmy, ale łączyła je przynależność do Korony Brytyjskiej. Aby czerpać maksymalne zyski Korona ograniczała rozwój kolonii i kontrolowała cały ich handel. W zamian chroniła je przed Francuzami z Kanady. Gdy jednak Kanada została przejęta przez Wielką Brytanię zagrożenie minęło. Król nie zgodził się na żadne zmiany, a dodatkowo nałożył cła na niektóre towary. To oburzyło kolonistów, którzy zaczęli napadać na przedstawicieli władz i bojkotować towary brytyjskie. Cła zniesiono, zostawiając tylko cło na herbatę (aby pokazać swoją władzę).

3. W 1773 roku mieszkańcy Bostonu przebrali się za Indian i wrzucili ładunek herbaty do morza. Nazwano to „bostońską herbatką”. Oburzone władze zamknęły port w Bostonie, a koloniści rozpoczęli kolejny bojkot towarów. Napięcie rosło, aż w 1775 roku doszło do pierwszego starcia. Pod Lexington i Concord amerykańska milicja starła się z angielskim oddziałem i go pokonała. Tak rozpoczęła się amerykańska wojna o niepodległość (1775-1783).

4. Dnia 4 lipca 1776 roku przedstawiciele 13 kolonii brytyjskich podpisali Deklarację niepodległości, która powołała do życia nowe państwo – Stany Zjednoczone Ameryki. W dokumencie powoływano się na idee oświeceniowe – równość wszystkich stanów społecznych i władzę opartą na umowie społecznej.

5. Wybuchła wojna, w której większą siłą dysponowała Wielka Brytania. Miała liczną, dobrze wyszkoloną armię i potężną flotę. Amerykanie nie mieli floty, a ich wojsko składało się ze słabo wyszkolonych ochotników – milicji. Dowództwo nad nimi przejął generał Jerzy Waszyngton. Prowadził wojnę partyzancką i mógł liczyć na uzupełnienia kolejnymi ochotnikami. W dodatku społeczeństwa europejskie popierały Amerykanów i z Europy przybywali liczni ochotnicy – m. in. Tadeusz Kościuszko i Kazimierz Pułaski. Po amerykańskim zwycięstwie pod Saratogą wojnę Wielkiej Brytanii wypowiedziała Francja, która wsparła USA. W 1781 roku wojska amerykańsko-francuskie zmusiły Anglików do kapitulacji pod Yorktown. W 1783 roku zawarto pokój a Wielka Brytania uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych.

6. Aby uniknął rozbicia nowego państwa w 1787 roku przedstawiciele stanów spotkali się w Filadelfii i uchwalili pierwszą na świecie konstytucję. Przewiduje ona trójpodział władzy:

- władzą ustawodawczą jest Kongres (Izba Reprezentantów i Senat);

- władzę wykonawczą ma Prezydent (głowa państwa, naczelny dowódca, szef rządu);

- władzę sądowniczą ma Sąd Najwyższy.

Tak duże uprawnienia prezydenta powodują, że można mówić o systemie prezydenckim.

W 1791 roku dodano do konstytucji Kartę Praw obejmującą 10 poprawek przyznających obywatelom szereg praw.

 

-----

 

Temat: Początek rewolucji francuskiej

1. W drugiej połowie XVIII w. Francja była jednym z najludniejszych i najpotężniejszych krajów Europy. Wciąż panował tam stary ład i społeczeństwo dzieliło się na:

a. stan pierwszy – duchowieństwo – prawie nie płacili podatku

b. stan drugi – szlachta – prawie nie płacili podatku

c. stan trzeci – wszyscy pozostali – ponad 90% mieszkańców Francji, płacili wysokie podatki.

2. Stan trzeci był bardzo zróżnicowany. Byli w nim biedacy, prości chłopi i mieszczanie, ale też burżuazja, czyli najbogatsi mieszkańcy miast. Chłopi ponosili tak wielkie ciężary, że w czasach słabego urodzaju cierpieli głód. Wszyscy chcieli zmian – opodatkowania innych stanów, poprawy własnego losu, a burżuazja chciała dostępu do stanowisk państwowych.

3. Za panowania Ludwika XVI Francja pogrążyła się w wielkim kryzysie finansowym. Gdy duchowieństwo i szlachta nie zgodziły się zapłacić podatków, król w 1789 roku zwołał po raz pierwszy od prawie 200 lat Stany Generalne, czyli francuski parlament. Przedstawiciele stanu trzeciego (mieli ok. 600 posłów, pierwszy i drugi po ok. 300) żądali aby obradować wspólnie i aby każdy przedstawiciel miał 1 głos. Gdy nie było na to zgody, przedstawiciele stanu trzeciego ogłosili się Zgromadzeniem Narodowym i zapoczątkowali rewolucję francuską (okres gwałtownych zmian politycznych i społecznych we Francji, które doprowadziły do upadku starego ładu).

4. Król chciał rozpędzić Zgromadzenie Narodowe, ale uzyskało ono poparcie części delegatów duchowieństwa i szlachty. Grupa ta chciała wprowadzić idee oświecenia i zmienić Francję. Mieszkańcy Paryża popierali Zgromadzenie Narodowe, a gdy pojawiło się wojsko, wystraszyli się, że król chce ich pozabijać i sami zaatakowali. Dnia 14 lipca 1789 tłum zaatakował i zdobył Bastylię – więzienie, w którym dawniej trzymano przeciwników absolutyzmu.

5. Głód i nędza popchnęły chłopów w 1789 roku do ataków na posiadłości szlachty. Te krwawe wydarzenia nazwano wielką trwogą. Aby uspokoić ludzi, Zgromadzenie Narodowe w sierpniu 1789 roku zniosło przywileje stanowe, zrównało w prawach wszystkich mieszkańców Francji.

6. 26 sierpnia 1789 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Deklarację praw człowieka i obywatela. Po raz pierwszy pojawiło się pojęcie praw człowieka, które obowiązywały zawsze i wszędzie. Uznano wszystkich ludzi za wolnych i równych, przyznano im wolność wyznania i słowa. Za źródło władzy uznano naród.

 

-----

 

Temat: Od monarchii konstytucyjnej do republiki

1. Rewolucja francuska szybko przerodziła się w wybuch przemocy. Zaatakowano też Kościół, gdyż był on jednym z filarów poprzedniego ładu. Duchownym odebrano ziemię, a uchwalona ustawa o duchowieństwie regulowała zasady funkcjonowania Kościoła we Francji – biskupi i proboszczowie pobierali państwowe pensje, a wybierani byli przez samych wiernych. To oznaczało podporządkowanie władzom, a nie papieżowi i dlatego wielu francuskich duchownych odmówiło  zastosowania się do tego dokumentu. Niedługo później rewolucjoniści rozpoczęli walkę z chrześcijaństwem – kościoły zamieniano na „świątynie Rozumu”, zmieniono kalendarz, prześladowano księży.

2. W 1791 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję:

- wprowadzono trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą;

- król stracił władzę prawodawczą, ale zachował wykonawczą;

- prawa wyborcze uzyskali zamożni średniozamożni wykształceni mężczyźni.

Francja stała się monarchią konstytucyjną (władzę króla ograniczała konstytucja). W wyniku wyborów ukształtował się podział na:

- prawicę – przeciwnicy zmiany ustroju państwa

- centrum – zwolennicy stopniowych zmian

- lewicę – zwolennicy całkowitej przebudowy ustroju.

3. Najbardziej radykalnych zmian chcieli jakobini, którym przewodził Maksymilian Robespierre.

4. W 1792 roku Francja wypowiedziała wojnę Austrii (później dołączyły po jej stronie Prusy), gdyż chciano idee rewolucyjne szerzyć w innych krajach. Początkowo Francja ponosiła straszliwe klęski, za które obwiniano króla i wrogów rewolucji. Jakobini wygrali kolejne wybory i zmienili ustrój Francji na republikę – króla oskarżono o zdradę, skazano na śmierć i zgilotynowano (1793).

5. Na wieść o ścięciu Ludwika XVI przeciwko Francji powstała koalicja państw i konieczne stało się wprowadzenie masowego poboru – stworzono milionową armię, rozbudowano przemysł wojenny.

6. Nie wszyscy we Francji chcieli pogodzić się nowym ładem. Wybuchały bunty, a najpoważniejszym było chłopskie powstanie w Wandei, które brutalnie i krwawo stłumiło wojsko.

7. Z powodu pogarszających się warunków życia popularność zyskiwali ludzie o skrajnych poglądach – jakobini. Parlament utworzył Komitet Ocalenia Publicznego, na czele którego stanął Maksymilian Robespierre, który rozpoczął politykę terroru – trybunał rewolucyjny masowo skazywał na śmierć ludzi uznanych za wrogów rewolucji. Rozpoczął się wielki terror, gdy codziennie zabijano ludzi za pomocą gilotyny. Ostatecznie taką samą śmierć poniósł Robespierre i jakobini. Władzę przejęła burżuazja, która uspokoiła sytuację.

8. Skutki rewolucji francuskiej:

- obalono stary, niesprawiedliwy ład;

- uchwalono Deklarację praw człowieka i obywatela;

- prawa polityczne uzyskało więcej ludzi;

- kraj wyniszczały wojny i prześladowania przeciwników politycznych;

- mimo głoszonych haseł o równości władzę zdobyła wąska grupa burżuazji.